OSMANLI DEVLETİ’NİN BATAVYA BAŞŞEHBENDERİ HACI RASİM BEY’İN HAYATI, FAALİYETLERİ VE MECLİS-İ MEBUSAN’A SUNDUĞU ARZUHALİ

Yıl 2019, Cilt: 6 Sayı: 5, 211 - 229, 31.05.2019

İsmail Hakkı Göksoy Zübeyir Tetik

Öz

Şehbenderlik; Osmanlı Devleti’nde önceleri tüccarlar arasındaki ihtilâfı çözmekle görevli memur iken daha sonra konsolosluğa dönüşen dış temsilcinin unvanı olmuştur. Osmanlı Devleti, XVI. yüzyıldan itibaren birçok devletin kendi ülkesinde konsolosluklar açmasına izin vermesine rağmen, kendisi bu konuda oldukça geç kalmış ve yabancı ülkelerde Osmanlı konsolosluklarının açılması XIX. yüzyıl gibi çok geç bir tarihte gerçekleşmiştir. Osmanlı Devleti sadece Avrupa’da değil Güney Doğu Asya’da da Müslüman halk ile bağlantı kurmak ve bu bölgede halifenin nüfuzunu artırmak için konsolosluklar açmıştır. Bunlardan biri de günümüzde Endonezya Cumhuriyeti’nin başşehri olan Cakarta’dadır. Hollanda sömürgesi döneminde ismi Batavya olan bu şehirde açılan konsoloslukta 1883 yılından itibaren resmi olarak birçok şehbender görev yapmıştır. Nitekim, bu şehbenderlerden biri de Hacı Rasim Bey’dir. 1904-1908 yılları arasında Batavya Başşehbenderliği yapan Hacı Rasim Bey, İkinci Meşrutiyetin ilanını müteakib Batavya’da başından geçen talihsiz bir olay sebebiyle görevinden azledilmiş ve İstanbul’a dönmüştür. Tekrar ataması yapılmayınca 1910 yılında görev yaptığı yerleri, Batavya’daki faaliyetlerini ve görevinden haksız yere azledildiğini anlatan bir arzuhal hazırlamış ve bunu matbaada bastırdıktan sonra Meclis-i Mebusȃn’a sunmuştur. İşte bu çalışmada kısaca Batavya Başşehbenderliği’nin açılmasına değinildikten sonra, Hacı Rasim Bey’in hayatı ve memuriyeti, faaliyetleri ve 1910 yılında Meclis-i Mebusȃn’a sunduğu arzuhali kısaca değerlendirilerek Osmanlı Devleti’nin Endonezya’daki siyasi, sosyal, ekonomik ve dini alanlardaki faaliyetlerine dair yapılan çalışmalar ortaya çıkarılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Şehbenderlik, Osmanlı Devleti, Batavya Başşehbenderliği, Hacı Rasim Bey, Endonezya

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivleri (BOA) Arşiv Kayıtları: İrade Hariciye (İ.HR): BOA, İ.HR., 285/17778; 289/18146; 291/18283; 301/19085; 302/19160; 302/19182; 303/19209; 303/19233; 312/19936; 322/20830; 323/20849; 324/20961; 325/21064; 341/12; 348/52; 348/66; 349/17; 349/28; 352/43; 355/32; 355/40; 359/57; 360/17; 362/16; 366/56; 370/21; 382/31; 387/22; 388/1; 405/35; 425/20. Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO): BOA, BEO., 9/652; 202/15102; 483/26195; 559/41920; 678/50831; 703/52660; 708/53080; 722/54102; 729/54629; 732/54863; 740/55437; 818/61301; 845/63310; 981/73517; 987/73954; 993/74422; 1065/79862; 1162/8701; 1162/87102; 1291/96775; 1473/110459; 1543/115677; 1625/121870; 1998/149824; 2263/169665; 2299/172353; 2755/20659; 3025/226873; 3235/242605; 3866/289889. Hariciye Nezareti Sicill-i Ahval İdare-i Umumiyesi Belgeleri (HR.SAİD): BOA, HR.SAİD., 2/3; 5/16; 12/22; 13/11;14/17; 16/25; 18/22. Dahiliye Nezareti Sicill-i Ahval Defterleri Fihristi (DH.SAİD.d): BOA, DH.SAİD.d., 1/990; 1/774; 1/1032; 4/120; 10/221; 22/249; 37/223; 52/169; 81/265. Diğer Arşiv Fonları: BOA, HR.SFR.3., 316/135; 317/7; 324/7; 324/105; 324/112; 473/61; 473/63; 473/65; 473/66; 482/3. BOA, HR.TH., 112/54; 153/60; 198/100; 199/27; 253/4; 324/21; 324/82; 376/16. BOA, ŞD., 942/18; 2512/26. BOA, HR.İD., 636/23; 636/24. BOA, HR.İM., 67/19;239/61.BOA, Y.A.HUS., 174/28; 481/112. BOA, Y.A.RES., 71/25. BOA, Y.PRK.EŞA., 46/69. BOA, Y.PRK.BŞK., 62/17. BOA, DH.SAİD.MEM., 6/8. BOA, A.DVN.NMH., 8/30. BOA, DH.MKT., 1164/56. BOA, İ.HUS., 162/37. BOA, İ.TAL., 364/57; 407/55. BOA, 30-18-1-2/136-74-4; 30-18-1-2/146-34-7. Kitap, Makale ve Ansiklopedi Maddeleri: Akdemir, M. Sadık, “Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı Dönemi Anadolu’da İran Şehbenderlikleri”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Isparta, 2017, c.2, S.39, s.40-67. Akgür, A. Necati, “Takvim”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2010, c.39, s.487-490. Akpınar, Mahmut, “Osmanlı Devletinde Şehbenderlik Müessesi”, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas 2001. Akyıldız, Ali, “Meclis-i Mebusan”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2013, c. 28, s. 245-247. Akyıldız, Ali, “Tercüme Odası”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2011, c. 40, s. 504-506. Çakılcı, Diren, “Batavya’da Osmanlı Baş Şehbenderliği: Kuruluşu, Baş Şehbender Ali Galib Bey ve Layihası”, International Congress Of Eurasian Social Sciences, 2017, c.8, S.28, s.726-749. Devellioğlu, Ferit, “Şeh-Bender”, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi, Ankara, 2006, s.984. Eraslan, Cezmi, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, Ötüken Yayınları, İstanbul 1992. Erinç, Sırrı, “Cakarta”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1993, c.7, s.30-32. Erol, Yasemin Zahide, “Şehbender Raporlarına Göre Osmanlı-Bulgaristan Ticari İlişkileri (1910-1914)”, Tarih Araştırmaları Dergisi, Ankara 2015, c. 34, S. 57, s.221-248. Erol, Yasemin Zahide “Osmanlı Devletinde Şehbenderlik Paris-Londra Örnekleri”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2014. Findley, Carter Vaughn, “Hariciye Nezareti”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1997, c. 16, s. 178-180. Gökbilgin, M. Tayyip, “Konsolos”, İslam Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1979, c.6, s.836-840. Göksoy, İsmail Hakkı, Endonezya’da İslam ve Hollanda Sömürgeciliği, İSAM Yayınları, Ankara 1995. Göksoy, İsmail Hakkı, “Endonezya (Ülke’de İslamiyet), DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1995, c.11, s.197-203. Göksoy, İsmail Hakkı, “II. Abdülhamid Döneminde Osmanlı Devleti’nin Güneydoğu Asya Bölgesi ile İlişkileri”, Devr-i Hamid Sultan II. Abdülhamid, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri 2011, c.3, s.29-55. Göksoy, İsmail Hakkı, Güneydoğu Asya’da Osmanlı Türk Tesirleri, Fakülte Kitabevi, Isparta 2004. Göksoy, İsmail Hakkı, “Hollanda Doğu Hindistan Şirketi”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1998, c.18, s.232-234. Göksoy, İsmail Hakkı, “Singapur (Tarih, Ülkede İslâmiyet)”, DİA, TDV Yay., Ankara 2009, c.37, s.250-252. İpşirli, Mehmet, “Elçi (Osmanlılar)”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1995, c.11, s.8-15. Karakoç, Ercan, “Osmanlı Hariciyesinde Bir Ermeni Nazır: Gabriyel Noradunkyan Efendi”, Uluslararası İlişkiler, Cilt 7, Sayı 25 (Bahar 2010), s. 157-177. Kurt, Halil, “Singapur”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2009, c.37, s.249-250. Özcan, Azmi Pan-İslamizm (Osmanlı Devleti, Hindistan Müslümanları ve İngiltere, 1877-1924), İSAM Yayınları, Ankara, 1997, s.144. Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I-III, MEB Yayınları, İstanbul 1993. Salname-i Umur-u Nezaret-i Hariciye İkinci Def’a, Matbaa-i Osmaniye, İstanbul, 1306/1888, s.511, 610, 612. Savaş, Ali İbrahim, “Konsolos”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2002, c.26, s.178-180. Seben, H. Taner, Singapur’daki İlk Temsilciliklerimiz ve Başkonsolos Ahmed Ataullah Efendi, T.C. Singapur Büyükelçiliği Yayını, Singapur 2014. (İnternet Erişim: http://www.mfa.gov.tr/site_media/html/singapur_v3.pdf) Şemseddin Sami, Kamûs-i Türkî, İstanbul 1317.