NAHÇIVANIN TUNÇ ÇAĞI SERAMİKÇİLİK SANATI

Yıl 2019, Cilt: 6 Sayı: 12, 313 - 332, 03.01.2020

Toğrul Halilov

Öz

Seramikçilik-kilin özel biçime düşürülmesi ve özel pişirilmesi ile bağlı olan meslek, sanat dalıdır. Seramik eşya boyutu, biçimi, üzerindeki desenler, hazırlandığı malzeme ve hazırlanma teknolojisine göre bir-birinden farklıdır. Seramikçilik Nahçıvan’ın en eski sanat alanıdır. Azerbaycan arkeolojisinde özel bir yer tutan güncel konulardan biri Nahçıvan’ın Tunç çağı seramikçilik sanatını araştırmaktır. Konu şimdiye kadar sistematik biçimde araştırılmadığından tarafımızdan incelenmiştir. Araştırma sırasında Nahçıvan’ın Tunç çağı yerleşimlerden bulunmuş seramikçilik sanatıyla ilgili arkeolojik bulgulardan bahsedilmiştir. Onların biçimi, özellikleri, yapım teknolojisi, süsleme özellikleri ve diğer konular incelenmiştir. Tunç çağında seramikçiliğin gelişmesi sonucu insanlar tarafından yapılmış seramik ürünlerinin çeşitlerinde, pişirilmesinde, desenlemesinde değişiklikler gerçekleşmiştir. Bu çağa ait olan kil kablar Neolitik ve Kalkonitik çağı seramiklerinin kalite ve süslemelerine göre farklılık oluşturmaktadır. Tunç çağında seramikçi çarkının kullanılması bu sanat alanına önemli etki göstermiş, onun yeni gelişmesine neden olmuştur. Kapların pişirilmesinin, şüyürlenmesinin (hamarlanmasının), süslenmesinin vb. teknolojik gelişmeleri sonucu seramikçiler ilginç sanat örnekleri meydana getirmişlerdir. Bu dönemde Azerbaycan’ın diğer şehirleri gibi Nahçıvan da önemli bir sanat merkezi olmuştur. Seramik ürünler boyut, biçim, desen, yapıldığı malzeme ve yapılış teknolojisine göre birbirinden farklıdır. Nahçıvan seramikçilerinin yapmış olduğu kil kaplar, sofra veya mutfak seramiği olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır. Seramiklerin süslenmesinde çizme, basma, fırçalama vb. gibi çeşitli teknik yöntemler kullanılmıştır. Süslenmede “S”, “M”, boynuz vb. gibi çeşitli işaretler, spiral, zikzak, svastika, açılar, dalgalı, düz çizgiler, üçgen, dörtgen vb. gibi çeşitli geometrik desenler çekilmiştir. Onlar bazen tek, bazen diğer resimlerle birlikte çizilerek basit ve bileşik konuludur. Süslemede kullanılan her bir desende seramikçilerin sanatkarlık yeteneğiyle yanısıra zevki, dini-ideolojik görüşleri de önemli yer tutmuş, derin anlamlar kazanmıştır. Desenlerin hem yerel özellik taşıdığı, hem de diğer kültürlerle benzerlik oluşturduğu görülür. Konuyla ilgili yapılan bilimsel araştırma sırasında Nahçıvan’ın Tunç çağı seramikleri üzerindeki desenlerin iki gruba ayrıldığı belirlenmiştir. Süslemede kullanılan desenlerin bir grubu yerel özellik taşıyır. Bir grub desen ise geniş bir alana yayılmıştır. Azerbaycan’ın yanısıra dünyanın çeşitli yerlerinde de benzerlerine rastlanmıştır. Onlar insanların dini-ideolojik görüşlerini yansıtmanın yanısıra simge, damga gibi kullanılmıştır. Süslemede yerel desenlerle yanısıra, diğer kültürlerle benzer özelliklerin bulunması farklı bölge insanların dini-ideoloji görüşlerinde, maddi ve manavi kültürlürlerinde benzerliyin olduğunu kanıtlıyor. Damga, simge gibi kullanılan desenlerin daha çok prototürk kültürünün yaygın olduğu toprakları kapsaması Nahçivan bölgesinin tarihen Türk toprağı olduğunu kanıtlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Nahçivan, Tunç Çağı, Seramikçilik

Kaynakça

• Azerbaycan Tarihi (En Kadimden Bizim Eranın III Asri) (2007), I C, Bakü, Bilim, 520 S. Abibullayev O.A.(1982) Eneolit I Bronza Na Territorii Naxçivanskoy ASSR, Baku, Elm, 314 S. Aliyеv V.H. (1977) Azerbaycanda Tunc Dövrünün Bоyalı Qablar Medeniyyeti. Bakü, Еlm, 163 S. Aliyev V.H. (1991) Kultura Epoxi Sredney Bronzı Azerbaydjana, Baku, Elm, 256 S. Aliyev V.H. (1992) Gemikaya Abidesi. Bakü, Azernesr, 79 S. Aliyev V. H. (2005) Gamikaya. Bakü, Ebilov, Zeynalov Ve Oğulları, 148 S. Aliyev V.H., Mammadov A.E. (2011) II Kültepede Yeni Tedqiqatlar (2010-Cu Il), Azerbaycanda Arkeoloji Tedqiqatlar- 2010, Bakü, S. 126-135 Aqayev Q., Q., (2002) Şahtaxtı V Epox Pozdney Bronzı I Ranneqo Jeleza, Baku-Moskva, 200 S. Aşurov S.H. (2002 )Nahçivanın İlk Tunc Dövrü Keramikası. Bakü, Elm, 158 S. Avşarova İ. (2014) Azerbaycan Tayfalarının Ibtidai Icma Dövrü Inanclarında Semantik Mena Daşıyan Naxış Ve Işareler, Azebaycan Arxeologiyası Ve Etnoqrafiyasının Aktual Problemleri, Bakü, S. 85-98.С. Bahşeliyev V.B. (2002) Gemikaya Resimlerinin Poetikası. Bakü, Bilim, 128 S. Bahşeliyеv V.B. (2004) Nahçivanın Qedim Tayfalarının Manevi Medeniyyeti. Bakü, Еlm, 320 S. Bahşeliyev V., Marro C., Aşurov S. Ovçulartepesi (2010) (2006-2008-Ci Il Tedqiqatlarının Neticeleri) (Tirst Pre Liminary Report The 2006-2008 Seasons). Bakü, Elm, 156 S. Brown T.B. (1951) Excavations In Turkey, 1948. Jon Murray Albemarle Street, W.XIX, London, P. 21-22. Halilov B. Mahmud Kaşğarinin (2009) “Divani Lüğet-It-Türk” Eserinde Etnonimlər, Bakü, Garisma MMC, 110 S. Halilov T.F. (2011) Gemikaya Anıtının Ortadogu Kültürüyle Baglılıgı. Avrasiya, S. 23-29. Halilov T.F. (2008) “Yuхarı Gilançay Vadisinden Tapılan Yеni Qayaüstü Tesvirler” . Azerbaycan Arkеоlоgiyası Ve Еtnоqrafiyası, Bakü, Nafta-Prеss, №2, S. 54-62. Halilov T.F.(2017) Prototürk Kültürünün Işığında Nahçıvanın Tunç Çağı Seramikleri. Asia Minor Studies, S. 60-72. Halilov C.E. (1962) Azerbaycandan Tapılmış Tunc Kemerler. AMM, IV C, Bakü, Az. SSR ЕA, S. 68-108 Hamilin C. (1977) The Early Second Millennium Carbon Assemble Age Of Dinka Tepe. Iran, P. 125-153. Çilingiroğlu A. (1990) Van-Urmiye Boyalıları İşığında Degerlendirilmesi. Türk Tarih Kongresi, Х, S. 169-173. Çilingiroğlu A. (1990) Gaziantep Müzesindeki Van-Urmiye Boyalıları. Ege Universitesi Arkeoloj Ve Sanat Tarihi Dergisi, В C, S. 25-44. Çayld K. (1956) Lrevney Vostok V Sveta Novıx Raskopok, Moskva, Nauka, 324 S. Daniel Rhodes. Kilns: Design, Construction And Operation Hardcover, Hardcover: 2008, 291 Ebülgazi B. H. (1974) Şecere-I Terakime Turklerin Soy Kutugu (Tercüman 1001 Temel Eser 33) (Hazırlayan Muharrem Ergin), İstanbul, Tercüman, 203 S. Ebulgazi B.H. Şecereyi-Terakime (Türkmenlerin Soy Kitabı) (2002) Bakü, Azerbaycan Milli Ansiklopedisi, 145 S. Farecov N.M. (2009) Azerbaycanın Kayaüstü Incasanatı, Bakü, Azpoliqraf, 384 S. Faxreddin V. (2010) Semiotika, Studia Philolgica. Bakü, Mütercim, 334 S. Elimirzeyevv A. N. ( 2011) Erken Elam Cemiyyeti: Iqtisadi-Siyasi Münasibetler Və Yazı Tarixi (E.A. IV-III Minlllikler), Bakü, 264 S. Eneolit SSR (1982)Seriya Arxeoloqiya SSSR, Moskva, 360 S. Edwards M.R. (1981) The Pottery Of Havtavan Tepe VI B (Urmia Ware), İran, W. KIK, S. 101-140. Kâşgarlı Mahmud (2011) Divanü Lügat-It Türk, (Çeviren: Besim Atalay) Türk Dil Kurumu Yayınları: 1036, Ankara 1972 S. Kuşnareva K.X., Çubinaşvili T.N. (1970) Drevniye Kulturı Yujnoqo Kafkaza. Leninqrad, 191s. Kuşnareva K.X., Markovin V.İ. (1994) Epoxi Bronzı Kavkaza I Sredney Azii. Ranya I Srednya Bronzı Kafkaza (Oçerednoy Tom Mnoqotomnoqo Fundamentalnoqo Izdaniya Po Arxeoloqii), Moskova, Nauka, 384 S. Kuftin B.A. (1941) Arxeoloqiçeskiye Raskopki V Trialetti. Tblisi, 492 S. Qurbanov, A. (2003) Damğalar, Remzler, Menimsemeler. Bakü, Azerbaycan Respublikasının Prezidenti Yaninda Strateji Araştırmalar Merkezi, 327 C. Müseyibli N.E. (2004) Gemikaya, Bakü, Çaşoğlu, 320 S. MEGEP (Mesleki Eğitim Ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi) (2008) Seramik Ve Cam Şekillendirme Antik Form Şekillendirme, Ankara, 56 S. Mifi Narodov Mira (1991) Ənçklopediy, N. I, Moskva 199 S. Munçayev R.M., Merpert N.Y., Amirov Ş.N.(2001) Tel Xazna I, Rossiyskaya Arxeoloqiya, Moskva, Nauka, S. 109-118. Novruzlu E.İ., Bahseliyev V.B. (1992) Sahbuz Bölgesinin Arkeoloji Abideleri. Bakü, Bilim, 114 S. Naki T. (2011) Türk Masalları. İstanbul, Bilge Kültür Sanat, 208 S. Necati Demir, Kaya Üstü Resmi (Rock Art) Olarak Dağ Keçisi / Elik Ve Tarihî Altyapısı. Zeitschrift Für Die Welt Der Türken, Vol. 2, No. 2, 2010, S. 5-23. Okladnikov A.P., Okladnikova E., A., Zaporojiskaya B., D. Skorınina E., A. (1981) Petroqlifı Çankırkölya, Novosibirsk, 145 S. Okladnikova E., A. (1981) Petroqlifı Sredney Katuni, Novosibirsk, 111 S. Ögel B. (1989) Türk Mitolojisi (Kaynakları Ve Açıklamaları Ile Destanlar). С.I, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 644 S. Pehlivan M. (1990) “Karaz Kültürü Ve Hurriler”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 1-1. Van. 168-176. Recebli E. (2009) Eski Türk Yazısı Anıtları, С I. Bakü. Rzayev N.İ. (1992) Ecdadların Izi Ile”. Bakü, Azerneşr, 103 S. Sevin, V., Özfırat, A., Kavaklı, E. (2000) Van-Karagündüz Höyüğü Kazıları (1997 Yılı Çalışmaları), Belleten LKIII/238, 2000, S. 847-882. Sagona. A., Sagona C. (2003) “The Upper Levels At Sos Höyük, Erzurum: A Reinterpretation Of The 1987 Campaign”, Anatolia Antiqua XI. 101-10. Seyidov A.Q., Bahşeliyev V.B. (2002) Nahacirde Arkeoloji Araştırmalar. Bakü, İqtisad Unversitesi, 201 S. Sеyidоv M.M. (1969) Azerbaycan Halqının Sоykökünü Düşünerken. Bakü, Yazıçı, 1969, 496 S. Sеyidоv M.M. (1994) Qam-Şaman Ve Оnun Kaynaqlarına Ümumi Bakış. Bakü, Ganclik, 232 S. Tekin T. (2010) Orhon Yazıtları. Türk Dil Kurumu Yayınları 540, Ankara, 130 S. Tantekin H. Sihirli Masalların Onqon Ve Esatiri Suretleri. Bakü, Şirvanneşr, 2004, 138 Yeviskov B.B. (1988) Mifoloqiya Kitayskoq Neolita. Hj Materialam Raspisey Na Keramike Kulturı Yanşua. Novosibirsk, Nauka, 128 S. Yengi M. R., Bextiyar T. (2013) Kür-Araz Medəniyyəti Və Türk Damğaları: Damğadan Yazıya Keçid, Bakü, Elm, 83 S. Zaxarov A., A. (1927) Xetskaya Keramika Boğazköya I Nekatorıye Zakafkazskiye Paraleli. İzvestiya Obşestva Obsledovaniye I Izuçeniye Azerbaydjana, № 5, S. 114-152.