ERKEN DÖNEM İBÂZÎ BİLGİNLERİ

Yıl 2020, Cilt: 7 Sayı: 2, 76 - 90, 09.03.2020

Kadri Önemli

Öz

Abdullah b. İbâd et-Temimî’ye nisbet edilen İbâziyye fırkası aslında Basra’nın ünlü âlimlerinden Cabir b. Zeyd el-Ezdî el-Umânî tarafından kurulmuş ve sistematize edilerek, Emevîlere yönelik mutedil bir siyaset takip etmiştir. İbâzilik, teşekkül döneminden itibaren itikâdî kimliklerin oluşmasında ve bu inanç sisteminin sonraki nesillere aktarılmasında İbâzî âlimleri rolü yadsınamaz. Fikirlerinde mutedil bir bakış açısı ile diğer dinî gruplarla uzlaşmayı tercih eden bu âlimler, fikir alışverişinde hoşgörüleriyle temayüz etmişlerdir.
İbâziliği anlamak için fikrî İtikâdî ve ameli boyutunu bir bütün şeklinde mütalaa edilmesi gerekir. İlk dönem İbâzî âlimler, amelin imanın bir rüknü olduğunu, ahiret hayatının kazanılmasında inanç ve eylemin bir arada olması gerçeğini hep vurgulamışlardır.
İbâziler, kendilerini Hâricî bir fıkra olarak anılmalarını istemezler. Tahkîm hadisesinde Hz. Ali’den ayrılan ve Muhakkime-i Ulâ olarak bilinen fırka içinde bulunan Hâricîlerin aşırı grubu olan Ezârika’dan kendilerini ayrı tutarak, Müslüman fırkalar ile mutedil münasebetler içinde olmayı ilke edinerek, İbâzî adı altında ayrı bir grup olarak şekillenmişlerdir.
Bu çalışmada erken dönem İbâzȋ düşüncesinin oluşmasında öncülük eden, Abdullah b. İbâz, Câbir b. Zeyd, Salim b. Zekvân, Ebû Ubeyde Müslim b. Ebî Kerîme et-Temimî, Rebî b. Habîb, İbn Sellâm el-İbâzî, Ebû Hafs Amrûs b. Feth en- Nefûsî, Ebî Hazer Yağlâ b. Zeltâf’ el-Vesyanî hakkında muhtasar bilgi verilecektir. Erken dönemde İbaziyye’nin yazı geleneği diğer fırkalara nisbeten daha az gelişmiş olduğundan fırkanın görüşleri ve liderleri hakkında yazılan kaynaklar sınırlıdır. Makalede ilk dönem İbâzî kaynakları tarama yöntemi kullanılacaktır. İbâzilik hakkında kısaca bilgi verildikten sonra, İlk dönem İbâzî âlimlerinden bahsedilecektir.
Makaleye konu olan bilginler erken dönemde İbaziyye’nin teşekkülünde önemli rol üstlenen liderlerle sınırlı tutulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Havâric, İbâzilik, İbâzî Bilginler

Kaynakça

• KAYNAKÇA Abdulhalim Receb. el-İbâdiyye fî Mısr ve’l-Magrib ve Alâkâtuhum İbâziyye Uman ve’l-Basra. Maskat, 1990.
• Adnan, Demircan. Hâricîler’in Siyasî Faaliyetleri (Basılmamış Doktora Tezi). Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler enstitüsü, 1993.
• Baba Ammî, Muhammed b. Musa. Mu’cemu A’lami’l-İbâziyyin. Daru’l-Garbi’l-İslami, t.y.
• Baba Ammî, Muhammed b. Musa. Muhammed b. Musa, Mu’cemu A’lami’l-İbâdiyye. Daru’l-Garbi’l-İslami, t.y.
• Bağdâdî, Abdulkâhir b. Tahir b. Muhammed. el-Fark beyne’l-Fırak. Trc. Ethen Ruhi Fığlalı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1985.
• Bukeyr b. Said, A’veşt. Dirasat İslâmiyyefí’l-Usulîl-İbazıyye. Kahire, t.y.
• Bünyamin, Erul. “Rivayet ve Dirayet Açısından el-Câmi’i”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi. 2 (2003).
• Câbirî, Ferhân b. Ali el-. Resâilu’l-İmâm Câbir b. Zeyd el-Ezdî. Saltanatu Ummân, 2013.
• Delilü’l-Müellifine’l-Arab el-Libiyyin. Libya: Metâbiu’s-Sevre, 1397-1988.
• Dercinî, Şeyh Ebû’l-Abbas Ahmed b. Saîd. Tâbâkât. Thk. İbrahim Tallay. Beyrut, 1974.
• Ebî Hazer, Yağlâ b. Zeltâf. er-Red alâ Cemîʻi’l-Muhâlifîn. Thk. Amr Halife en-Nâmî. Uman: Mektebetü’d-Dâmirî, 2008/1428.
• Ebû Hafs, Amrus b. Feth en-Nefûsî. Usûlü’d-Deynûneti’s- Sâfiyye. Uman, 1999.
• Ethem Ruhi, Fığlalı. Günümüz İslam Mezhepleri. İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2014.
• Ethem Ruhi, Fığlalı. “Hâricî”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1999.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. İbadiyenin Doğuşu ve Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1983.
• Halifat, İvaz Muhammed. el-Usulü’t-Tarihiyyeli’l-Fırkatî’l-İbâzîye. Ürdün: el-Camiatü’l-Ürdüniyye, t.y.
• Halifat, İvaz Muhammed. en-Nazmu’l-İctimaiyye ve’t-Terbeviyye inde’l-İbâziyye fi Şimâli İfrikye fi Merhaleti Kitmân. Amman: Camiatu Ürdün, 1986.
• Halifat, İvaz Muhammed. Neş’etü’l-Hareketi’il-İbâdiyye. Amman, 1989.
• Harun, Yıldız. “Hâricîler’in Erken Dönem Tarih Algısı: Slim b. Zekvân Örneği”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları 2/2 (Güz 2009).
• Hayreddin, Ziriklî. el-A’lâm. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melayin, 1984.
• İbn Hacer el-Askalanî. Tehzibü’t-Tehzib. Beyrut: Daru Sadr, 1968.
• İbn Sellâm. Bed’u’l-İslâm ve Şerai’ü’d-Din. Thk. Werner Schvartz - ve Salim b. Ya’kûb. Daru Sadr, 1986.
• Kadri, Önemli. Erken Dönem İbâzî Kaynaklarda İbâziyye’nin Dinî ve Siyasî Görüşleri, (Basılmamış Doktora). Diyarbakır: Dicle Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015.
• Kannubî, Said b. Mebruk. Rebî’b. Habîb Mekânetuhu ve Müsneduhû. Uman: Mektebetu’d-Dâmirî, 1995.
• Mahfuz, Söylemez. “Cezayir Metodoloji Enstitüsü Müdürü prof. Dr. Muhammed Babaammî ile ‘İbâdî ve İbâdîlerle ilgili Meseleler’ Başlıklı Söyleşi”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları 7/2/(Güz 2014) (t.y.).
• Muammer, Ali Yahya. el-İbâziyye fi Mevkibi’t-Tarihî. 1989.
• Musa Lekbâl. el- Mağribu’l-İslâmî,. Cezair, 1981.
• Nâmî Amr, Halife. Dirasatani’l-İbâzîyye. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, t.y.
• Orhan, Ateş. “el- Milel ve’n-Nihâl’in Mukaddimesi Çerçevesinde Şehristâni’nin Fırka Yazıcılığının Bazı Sorunları”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları 1/2 (2009).
• Orhan, Ateş. “Günümüz Umân İbâzîliği”, (Basılmamış Doktora Tezi). Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.
• Orhan, Ateş. Orhan Ateş, Mu’tezile İbâziyye Etkileşimi, (İzmir: Kaynak Yayınları, 2013),. İzmir: Kaynak Yayınları, 2013.
• Orhan, Ateş. “Sâlim b. Zekvân’ın Sîre’sinde Hz. Osman’la İlgili Kısmın İbâzî Fikirler Açısından Değerlendirilmesi”. Çukurova Üniv. İlahiyat Fak. Der. 9/2 (2009).
• Patricia Crone-Friedrich Zimmerman. The Epistle of Salim Bin Dhakwan. Oxfford: Oxfford Oriental Monographs-Calrendon Press, 2001.
• Sâlimî. Şerhu’l-Câmi’i’s-Sahîh. Uman: el-Matbaatu’l-Alemiyye, t.y.
• Sönmez, Kutlu. “Sâlîm b. Zekvân’ın ‘Sîre’ Adlı Eserinden Mürcie ile İlgili Kısmın Tercümesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 37 (1996).
• Şemmâhî, Ahmed b. Said b. Abdulvahid. Kitabu’s-Siyer. Thk. Ahmed b. Said b. es- Siyâbî. Maskat: 1987, t.y.
• Şemmâhî, Ahmed b. Said b. Abdulvahid. Siyeru’ş-Şemmâhî. Kahire: Matbaatu’l-Bâruniyye, 1301.
• Umrî. Mesaliku’l-Ebsâr fi Memaliki’l-Emsar Memâliku’l-Yemen ve’l-Ğarbi’l-İslamî ve Kabaili’l-Arab,thk. Hamza Abbâs, Ebû Zabî, 2000, ). Thk. Hamza Abbas. Ebû Zabî: 2000, t.y.
• Vercelânî, Ebû Yakub Yusuf b. İbrahim. et-Tertîb Fi’s-Sahîh’i Min Hadisi’r-Rasûl. Maskat: Mektebetu Maskat, 2003.