HADİS İLMİNDE ELKÂB EDEBİYATININ DOĞUŞU VE GELİŞİMİ

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 2, 250 - 276, 30.04.2021

Alparslan Kartal

Öz

Hadis ilminde isnad sisteminin hicrî I. asrın sonlarında tesis edilmesine paralel olarak, râvîlerin tercemeleri ve hayatlarına yönelik çalışmalar ehemmiyet arz etmiştir. Ricâl edebiyâtı olarak da adlandırabileceğimiz bu çalışmalar, râvîlerin rivayetlerine ve güvenilirliklerine değindiği gibi isim, künye, lakap, nisbe gibi özelliklerine de yer vermiştir. Hadislerin senedlerinde yer alan râvîlerin birbiriyle karıştırılması, sened tenkidi üzerinden hadisin sıhhati üzerine verilecek hükmü etkilediğinden, onları birbirinden ayıracak lakaplar da ilk dönem eserlerinde üzerinde durulan konulardan olmuştur. Ricâl, tabakât, esmâ ve künâ vb. çalışmalarda râvilerin lakaplarına zaman zaman yer verilmiş, hadis usulü eserlerinde lakap bilgisinin önemine vurgu yapılmışsa da bu konuda müstakil çalışmalar nisbeten geç dönemlerde kaleme alınmıştır. Bu çalışmada râvî ve muhaddislere verilen lakaplara yönelik müstakil çalışmalar anlamında Elkâb Edebiyatı’nın doğuşu ve gelişimi literatur üzerinden bir araştırma yapmak suretiyle ortaya konulmuştur. Bu konuda yazılan eserlerin özellikleri, ortak ve farklı yönleri, üstünlükleri, eksiklikleri mukayeseli bir bakış açısıyla ele alınmıştır. Lakapların, sadece methetme veya yerme niyetiyle verilmedikleri, hadis ilmindeki vukûfiyet ve diğer ilmî nedenlerle de kullanıldığı görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Hadis, ricâl, lakap, elkâb edebiyatı

Kaynakça

• Ağırman, Cemal. (1998). “Ad Koyma ve Hz. Peygamber'in İsimlere Karşı Tutumu”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2, 123-143.
• Aksu, A. (2001). “Asr-ı Saadet ve Emeviler Döneminde Lakap Takma ve Halifelerin Lakapları”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, V/2, Sivas, 229-248.
• Atmaca, Veli. (2007). “Hadiste Dua Edebiyatı’nın Oluşumu ve Kaynakçası”, Dinî Araştırmalar, IX/27, 57-78.
• Avcı, Casim. (2007). Nisbe. DİA. (Cilt. 33, s. 142-144). İstanbul: TDV.
• Aydın, Abdullah. (2011). Hadis Istılahları Sözlüğü, İstanbul: İFAV Yayınları.
• Aydın, Nevzat. (2016). “İbnü’l-Kayserânî el-Makdisî’nin “Tezkiratu’l-mevzû‘ât” Adlı Eserindeki Ricâl Tenkit Metodu”, Ekev Akademi Dergisi, 66, s. 519-550.
• Başaran, Selman. (1991). “Hadislerin Işığında Sahabe İsimleri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, III/3, Bursa, 77-88.
• Berekât, Mustafa. (2007). el-Elkâbü ve’l-vezâifü’l-Osmaniyye, Beyrut: Dârül-garîb.
• Bilal, Sa’d Fehmî Ahmed. (1993). es-Sirâcü’l-münîr fî elkâbi’l-muhaddisîn, Beyrut: Dâru İbn Hazm.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. (1422). Sahîhu’l-Buhârî, thk. Muhammed Zuheyr b. Nasr, Beyrût: Dâru Tavku’n-Necâh.
• Ceyyânî, Ebû Ali el-Hüseyn b. Muhammed el-Ğassânî el-Endelüsî. (1994). el-Elkâb (Elkâbü’s-sahâbeti ve’t-tabiîn fi’l-müsnedeyni’s-sahîhayn), thk. Muhammed Zeynuhum Muhammed Azb, Kahire: Dârü’l-fadîle.
• Cezâirî, Tâhir b. Sâlih. (1995). Tevcîhü’n-nazar ilâ usûli’l-eser, thk. Abdülfettah Ebû Gudde, Halep: Mektebetü’l-matbûâti’l-İslâmiyye, I-II.
• Cürcânî, ‘Alî b. Muhammed es-Seyyid Şerîf. (trs.). Mu‘cemu’t-Te‘rîfât, nşr. Muhammed Sıddîk el-Minşâvî, Kahire: y.y.
• Dölek, Adem. (1998). “Garibu'l-Hadis Edebiyatı ve Abdullatif el-Bağdadi'nin 'El-Mücerred Fi Garibi'l-Hadis' İsimli Eserinin Tahkiki ve Değerlendirilmesi”, Basılmamış Doktora Tezi, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Duymaz, Ali. (2005). “Oğuz Kağan Destanından Dede Korkut’a Toy Geleneğinin Simgesel Anlamı ve Türk Paylaşım Modeli”, Karadeniz Araştırmaları, 2, 37-60.
• Eren, Mehmet. (2000). “Hadis İlminde Ricâl Bilgisi ve Kaynakları-I”. Dini Araştırmalar, 2/6, 133-162.
• Güllüdağ Nesrin ve Baş Halit. (2019). “1452 Numarali İzmit Şeriye Sicilinde Yer Alan Unvan ve Lakaplar Üzerine Bir İnceleme”, ANASAY, 7, 73-104.
• Hâkim, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillah en-Neysâbûrî. (1977). Ma’rifetü ulûmi’l-hadîs, thk. es-Seyyid Muazzam Hüseyn, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
• el-Bâşâ, Hasan. (1989). el-Elkâbu’l-İslâmiyye fi’t-Târih ve’l-Vesâik ve’l-Âsâr, Kahire: Dârü Kuteybe.
• el-Hatîb, Ebûbekr Ahmed b. Ali el-Bağdâdî. (trs./A). el-Kifâye fî ilmi’r-rivâye, Medine: el-Mektebetü’l-ilmiyye.
• …………..(trs./B). el-Câmi’ li ahlâki’r-râvî ve âdâbi’s-sâmi’, thk. Mahmûd Tahhân, Riyad: Mektebetü’l-Ma’ârif, I-II.
• …………..(1997). el-Müttefik ve’l-müfterik, thk. Muhammed Sadık Aydın el-Hâmidî, Dımaşk: Dârü’l-Kâdirî, I-III.
• Irâkî, Zeynüddîn Abdürrahim b. el-Hüseyn. (trs.). Elfiyetü’l-Irâkî fî ulûmi’l-hadîs, thk. Mahir Yasin el-Fuhl, Beyrut: y.y.
• Irvıng, Thomas B. (2000). İbnü’l-Faradî. DİA. (Cilt. 21, s. 39-40). İstanbul: TDV.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî. (1997). Nühbetü’l-fiker fî mustalahi ehli’l-eser, Kahire: Dârü’l-hadîs.
• ……….. (2000). Nüzhetü’n-nazar fî tavdîhi nühbeti’l-fiker, thk. Nureddin Itr, Dımaşk: Matbaâtü’s-sabah.
• ………... (1989). Nüzhetül-elbâb fi'l-elkâb, thk. Abdülaziz Muhammed b. Salih es-Sedîrî, Riyâd: Mektebetü’r-rüşd, I-II.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâîl b. Şihâbiddîn ed-Dımaşkî. (2000). Tefsîrü’l-Kur’âni’l-azîm, Cîze: Müessesetü Kurtuba, I-XV.
• ……………… (trs.). İhtisaru Ulûmil Hadîs. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrut: Dâru’l-Kütüb’ül İlmiye.
• İbn Manzur, Ebu'l-Fadl Cemâlüddîn. (trs.). Lisanü'l-Arab, Beyrut: y.y.
• İbn Sa‘d, Muhammed el-Hâşimî el-Basrî. (1990). Kitâbu’t-tabakâti’l-kebîr, (I-VIII), thk. Muhammed Abdülkadir Atâ, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Ali el-Bağdâdî. (1993). Keşfü’n-nikâb ani’l-esmâi ve’l-elkâb, thk. Abdülaziz b. Râcî el-Sâ’idî, Beyrut: y.y.
• İbnü’l-Esir, Ebu’l-Hasan Ali b. Ebi’l-Kerem Muhammed. (1409/1989). Üsdu’l-gâbe, Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• İbnü’l-Faradî, Ebü’l-Velîd İbnü’l-Faradî Abdullah b. Muhammed el-Endelüsî. (651). Muhtasarü kitâbi’l-elkâb, Dımaşk: Mektebetü’z-Zâhiriyye, Kayıt No: 224 (125).
• İbnü’l-Füvâtî, Kemâlüddîn Abdürrezzâk b. Ahmed eş-Şeybânî. (1416). Telhîsu Mecme’i’l-âdâbi fî mu’cemi’l-elkâb, Tahran: Vizâretü’s-sakafî, I-VI.
• İbnü’l-Kayserânî, Ebü’l-Fadl Muhammed b. Tâhir el-Makdisî. (2001). Ma’rifetü elkâb, thk. Adnân Hammûd Ebû Zeyd, Kahire: Mektebetü’s-sekâfeti’d-dîniyye.
• İbnü’s-Salah, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn eş-Şehrezûrî. (1986). Ma’rifetü Envâ’i ulûmi’l-hadîs, thk. Nureddin Itr, Beyrut: Dârü’l-fikr.
• Kanarya, Bayram. (2017). “Kırk Hadis/Erbaûn” Edebiyatının Rivayetlerdeki Dayanakları ve İbn Asâkir’in el-Erbaûne’l Büldâniyye İsimli Eseri, Usûl: İslam Araştırmaları, 28, 97-122.
• Kâsımî, Muhammed Cemâlüddîn b. Muhammed. (trs.). Kavâidü’t-tahdîs min fünûni’l-müstalahi’l-hadîs, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
• Kavak, Fadime. (2013). Arap Kültüründe Künyeleme Geleneği ve Çöl Faunası Üzerindeki Yansımaları, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 22/2, 111-149.
• Kaya, Murat. (2018). “Mevzûat Edebiyatında Metin Tenkid Faaliyetleri”, Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2018/1, 65-90.
• Kettânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ca‘fer el-Hasenî. (1986). er-Risale-i müstatrefe li-beyâni meşhûri kütübi’s-sünneti’l-müşerrefe, thk. Muhammed el-Muntasır el-Kettânî, Beyrut: Dârü’Beşâiri’l-İslamiyye.
• Kudat, Şeref. (2018). Hadis İlimleri ve Usulü, İstanbul: Ensar Yayınları.
• Kummî, Abbas b. Muhammed. (1429). el-Künâ ve’l-elkâb, Kum: Müessesetü'n-neşri’l-İslâmî, I-III.
• Kurt, Abdurrahman. (2015). “Ricâl Edebiyatında Suâlât Türü Eserler”, KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, 26, 145-174.
• Kuzgun, Şaban. (1997). Hâmân. DİA. (Cilt. 15, s. 436-437). İstanbul: TDV.
• Kütükoğlu, Mübahat S. (1995). Elkâb. DİA. (Cilt. 11, s. 51-54). İstanbul: TDV.
• Merçil, Erdoğan. (2008). Büyük Selçuklu Devleti. Ankara: Nobel Yayınları.
• Munâvî, Muhammed Adbdurraûf. (1990). et-Tevkîf ‘alâ Muhimmâti’t-Te‘ârîf, Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• Nizâmülmülk, Ebû Alî Hasen b. Alî b. İshâk et-Tûsî . (2009). Siyasetnâme, çev. Mehmet Taha Ayar, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Orhan, Zeynep ve Kahraman, Hüseyin. (2012). “Evail Edebiyatı ve Hadis İlmiyle İlişkisi”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XXI/2, 229-244.
• Özpınar, Recep. (2019). “İbnü’l-Esîr’in Hadis Usulcülüğü (Câmiu’l-Usûl Mukaddimesi Özelinde)”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: 29 Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Paçacı, Mehmet. (1998). “Hadis’te Apokaliptisizm veya Fiten Edebiyatı”, İslâmiyât, I/1, 35-53.
• Parlak Kalkan, Gülşah. (2020). “Dil bilimsel açıdan lakaplar: Kilis yöresi örneği”, RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (Ö8), 199-223.
• Sehâvî, Şemdüddîn Muhammed b. Abdurrahman. (1403). Fethü’l-muğîs şerhu elfiyeti’l-hadîs, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, I-III.
• Seyyid, Fuad Salih. (1990). Mu'cemü'l-Elkâb ve'l-Esmâi'l-Müsteâr fi’t-târîhi’l-İslâmî ve’l-Arabî, Beyrut: y.y.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. (2019). Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevâvî, çev. Muhammed Enes Topgül, Faik Akçaoğlu, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• ………. (2003). ed-Dürrül-mensur fi’t-tefsir bi’l-me’sur, Kahire: Dârü’l-Hicr, I-XV.
• Şihâbî, Kuteybe. (1995). Mu’cemü Elkâbi erbâbi’s-sultan fi’d-düveli’l-İslâmiyye mine’l-asri’r-râşidî hattâ bidâyâti’l-karni’l-‘işrîn, Dımaşk: Vizâretü’s-sakafiyye.
• Tahhân, Mahmûd en-Nuaymî. (2017). Teysîru mustalahi’l-hadîs, çev. Cemal Ağırman, İstanbul: Rağbet Yayınları.
• Uylaş, Sait. (2015). “Arap Şairlerinde Lakap Geleneği”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 55, 11-35.
• Zebîdî, Muhibbuddin Seyyid Muhammed. (2009). Tuhfetü’l-Ahbâb fi'l-künâ ve'l-elkâb. thk. Mehmed Fatih Kaya, Beyrut: Dâru’l-beşâiri’l-İslâmiyye. ………. (trs.). Tâcu’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs, y.y.
• Zehebî, Şemsüddin Ebû Abdillah Muhammed. (2003). Târîhül-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a’lâm, thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf, Beyrut: Dârü’l-ğarbi’l-İslâmî, I-XV.
• ……… (1993). Zâtü’n-nikâb ‘ani’l-elkâb. thk. Muhammed Riyâd el-Mâlih, Beyrut: Dâru İbn Kesîr.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmud b. Amr. (1407). el-Keşşâf an hakâiki gavâmizi’t-tenzîl ve ̒uyûnil-ekâvîl fî vucûhit-te’vîl, Beyrut: Dârül-kütübi’l-Arabî, I-IV.