ONE THEOLOGY, THREE INTERPRETATİONS: DIFFERENT APPROACHES TO ABŪ HANĪFA'S STATEMENT ON THE KNOWLEDGE OF THE GOD

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 4, 702 - 716, 18.10.2023

Ömer Sadıker

Öz

Emphasizing the human factor in the responsibility of knowing the Creator, Abu Hanifa's (d. 150) statement, "One who observes the creation of the heavens, the earth and himself, has no excuse for not knowing his Creator" has become one of the important discourses emphasized in the tradition of Islamic thought. The Word has been conveyed in different versions in Kalam and Fiqh literature, while remaining faithful to the content. In this study, the place of the mentioned saying in theology, in what context and in what context it came to the fore, what kind of evidence and discourse power it has in discussions were discussed with a comparative method in the context of three different sects (Muʻtazila, Samarkand Hanafis, Bukhara Hanafis). Based on this, it has been tried to determine how the words of an influential figure in Islamic thought are subject to different evaluations and ultimately different results depending on the context, addressee and orientation, and to analyze the possible reasons for this. Some of them used the existing concept of the text as evidence without resorting to any interpretation, and it was concluded that they used it as a tool to reject the views of their opponents while strengthening their own approaches by taking advantage of the power of discourse. Some of them resorted to interpretation by adding words to the text, pointing out that the purpose of the word was beyond the content of the text, and tried to emphasize that their approach was not contrary to Abu Hanifa's discourse. In this study about the science of Kalam, the "deepening on the subject" method was used, and with this method, the content was evaluated comparatively in terms of the religious, scientific and socio-cultural conditions of the period. In the study Sahib b. Qasida of Abbad (d. 385); Cafer b. Commentary of Ahmed el-Muʻtezilî (d. 573) Sâhib b. Abbad; Ebû Mansur el-Mâtürîdî's (d. 333) Kitâbü't-Tevhîd, Ebû Şekûr es-Sâlimî's (d. after 460) et-Temhîd fî Beyâni't-Tevhîd, İbn Hümâm' (d. 861), et-Tahrîr fi Usûli'l-Fıkhi'l-Camii beyne Istılâhayi'l-Hanefiyye ve'ş-Şafiîyye, Ibn Abidin's (d. 1252) Reddü'l-Muhtar. were used as the main sources.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Reason, Revelation, Knawlodge, Marifetüllah, Responsibility

BİR KELAM ÜÇ YORUM: EBÛ HANÎFE’NİN YARATICININ BİLİNMESİNE DAİR SÖZÜNE FARKLI YAKLAŞIMLAR

Öz

Yaratıcının bilinmesine yönelik sorumlulukta insan faktörüne vurgu yapan Ebû Hanîfe’nin (ö. 150) “Göklerin, yerin ve kendisinin yaratılmasını müşahede eden birinin yaratıcısını bilmeme hususunda hiçbir mazereti yoktur” sözü, İslam düşünce geleneğinde üzerinde durulan önemli söylemlerden biri olmuştur. Söz, Kelam ve Fıkıh usulü literatüründe muhtevaya sadık kalmakla beraber farklı versiyonları ile aktarılmıştır. Bu çalışmada anılan sözün teolojideki yeri, hangi konular bağlamında ne açıdan gündeme geldiği, tartışmalarda nasıl bir delil ve söylem gücüne sahip olduğu üç farklı mezhep (Muʻtezile, Semerkand Hanefîleri, Buhara Hanefîleri) özelinde mukayese metoduyla ele alınmıştır. Buradan hareketle İslam düşüncesinde etkili bir şahsiyete ait sözün bağlam, muhatap ve yönelimlere göre farklı değerlendirmelere ve nihayetinde farklı sonuçlara nasıl konu edildiği tespit edilmeye ve bunun muhtemel sebepleri tahlil edilmeye çalışılmıştır. Bazıları sözde her hangi bir tevile başvurmadan metnin mevcut mefhumunu delil olarak kullanmış, söylemin gücünden istifadeyle de kendi yaklaşımlarını güçlendirirken muhaliflerin görüşlerini reddetme aracı olarak kullandıkları kanaatine varılmıştır. Bazıları da metne kelimeler ilave etmek suretiyle tevil yoluna başvurarak sözün maksadının metnin muhtevasının ötesinde olduğuna temas etmiş, yaklaşımlarının Ebû Hanîfe’nin söylemine aykırı olmadığını vurgulamaya çalışmışlardır. Kelam ilmi ile ilgili bu çalışmada “konu üzerine derinleşme” yöntemi kullanılmış, bu yöntemle içerik, dönemin dini, ilmi ve sosyo-kültürel şartları muvacehesinde karşılaştırmalı olarak değerlendirilmiştir. Çalışmada Sâhib b. Abbâd’ın (ö. 385) Kasîde’si; Cafer b. Ahmed el-Muʻtezilî’nin (ö. 573) Şerhu Kasîdeti Sâhib b. Abbâd’ı; Ebû Mansur el-Mâtürîdî’nin (ö. 333) Kitâbü’t-Tevhîd’i, Ebû Şekûr es-Sâlimî’nin (ö. 460’tan sonra) et-Temhîd fî Beyâni’t-Tevhîd’i, İbn Hümâm’ın (ö. 861), et-Tahrîr fi Usûli’l-Fıkhi’l-Camii beyne Istılâhayi’l-Hanefiyye ve’ş-Şafiîyye’si, İbn Âbidin’in (ö. 1252) Reddü’l-Muhtâr’ı başlıca kaynaklar olarak istifade edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Akıl yürütme, Vahiy, Bilgi, Marifetüllah, Sorumluluk

Kaynakça

• Abdülaziz b. Ahmed b. Muhammed el-Buhârî. Keşfü’l-esrâr fî şerḥi Uṣûli’l-Pezdevî. tkh. Abdullah Mahmut
• Muhammed Ömer, Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Akgündüz, Ahmet. “Debûsî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994.
• Altıntaş, Ramazan. İslam Düşüncesinde İşlevsel Akıl. İstanbul: Pınar Yayınları, 2003.
• Aydınlı, Osman. Doğuşundan Büyük Selçuklulara Muʻtezile Ekolü Tarihi ve Öğretisi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• Aygün, Abdullah. “Semʻânî, Ebü’l-Muzaffer”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Bağdâdî, Abdulkahir. Usûlü’d-dîn. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002, 282;
• Bahrululûm el-Leknevî, Ebü’l-Ayyâş Muhammed Abdülalî. Fevâtihu’r-rahamût fî şerhi Müsellemi’s-sübût. nşr. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer, I-II, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Beyâzizâde, Kemalettin Ahmed. İşârâtü’l-merâm. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Cafer b. Ahmed el-Muʻtezilî. Şerhu Kasîdeti’s-Sahib b. Abbad fi usȗli’d-din. Bağdat: el-Mektebetü’l-Ehliyye, 1965.
• Cübbâî, Ebû Alî. Kitâbü’l-Makâlât, thk. Özkan Şimşek vd. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah b. Ömer. Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh. nşr. Halîl Muhyiddîn el-Mîs, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Emîr Pâdişâh, Muhammed Emîn b. Mahmûd. Teysîrü’t-Tahrîr. I-IV, Mekke: Dâru’l-Bâz,ts.
• Gözübenli, Beşir. “Hâkim eş-Şehîd”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
• Günal, Tuğba. Nefs Fenomenolojisi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2022.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer. Reddü’l-muhtâr ‘ale’d-Dürri’l-muhtâr şerhi Tenvîri’l-ebsâr. thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Mu‘avvaz, I-XII, Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• İbn Ebi’l-Hadîd, Ebû Hâmid Abdülhamîd b. Hibetillâh. Şerhu Nehci’l-belâğa. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim, I-XXI, Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1996.
• İbn Emîr Hâc, Muhammed b. Muhammed. et-Takrîr ve’t-tahbîr. thk. Abdullah Mahmut Muhammed Ömer, Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali. Fethu’l-Bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî, I-XIII, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut 1960.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullāh b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdillâh el-Ensârî. Evdahu’l-mesâlik ilâ Elfiyeti İbn Mâlik. Beyrut: Dârul’l-Ceyl, 1979.
• İbn Hümâm, Kemaleddin. et-Tahrîr fi Usûli’l-Fıkhi’l-Camii beyne Istılâhayi’l-Hanefiyye ve’ş-Şafiîyye. Mısır: Mustafa el-Babi el-Halebi mat., 1351.
• İbn Manzur. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Darul’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2013.
• İbn Sina, Ebu Ali el-Hüseyn b. Abdillah b. el-Hasan b. Ali. Ahvâlu’n nefs. thk: Ahmed Fuad el-Ehvani, Kahire: Daru İhyai’l Kütübi’l Arabiyye, 1371/1952.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn Ahmed b. Abdülhalîm. Der’u teʻâruzi’l-ʻakl ve’n-nakl. thk. Muhammed Reşâd Sâlim, I-X, Riyad: Câmiʻatü’l-İmâm Muhammed bin Suʻûd, 1991.
• İbrahim Mustafa vd. el-Muʻcemü’l-vasît. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Kaʻbî, Ebü’l-Kāsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd el-Belhî. Kitâbü’l-Makālât ve maahȗ Uyȗnü’l-mesâil ve’l-cevâbât. thk. Hüseyin Hansu vd., İstanbul: KURAMER, 2018.
• Kâdî Abdulcabbar. el-Muğnî fi ebvabi’t-tevhîd ve’l-adl. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Kâdî Abdülcebbar. el-Muhtasar fî usûli’d-dîn. San Francisco, ts.
• Kâdî Abdülcebbar. Müteşâbihü’l-Kur’ân. Kāhire: Dârü’t-Türâs, ts.
• Kâdî Abdülcebbar. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse Muʻtezile’nin Beş İlkesi. çvr. İlyas Çelebi, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kâdî Abdülcebbar. Tesbitü delaili’n-nübüvve. Kahire: Daru’l-Mustafa, trs.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd. Bedâiʻu’s-sanâiʻ fî tertîbi’ş-şerâiʻ. I-VII, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Kefevî, Ebü’l-Bekâ. el-Külliyyât muʻcem fi’l-mustalahât ve’l-fürûku’l-lüğaviyye. nşr. Adnân Dervîş-Muhammed el-Mısrî, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• Kelvezânî, Mahfuz b. Ahmed el-Hanbelî. et-Temhîd fi usûli’l-fıkıh. nşr. Merkezü’l-Bahsi’l-İlmî, Mekke: Camiatü Ümmi’l-Kura, 1985.
• Maraz, Hüseyin. Muʻtezile’de Erdemli Arınma. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
• Maraz, Hüseyin. Mutezile’de Mükafat ve Cezayı Temellendirme Yöntemi (İstihkak Teorisi). İstanbul: Endülüs Yay., 2017.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib el-Basri. Edebü’d-dünyâ ve’d-dîn. Beyrut: Daru İkra’, 1985.
• Molla Fenârî, Muhammed b. Hamza. Füsûlü’l-bedâyiʻ fi usûli’ş-şerâiʻ. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Pekcan, Ali. “Şâşî, Ebû Ali”, Diyanet İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Pezdevî, Ebû’l-Usr Fahrülİslâm Ali b. Muhammed b. Hüseyin. Usûlü’l-Pezdevî (Kenzü’l-vüsûl ilâ maʻrifeti’l-usûl). Karaçi, Mir Muhammed Kütüphanesi, trs.
• Rummânî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsa b. Ali. Tefsîru Ebî’l-Hasan er-Rummânî. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Sadıker, Ömer. Ebû Şekûr es-Sâlimî’nin kelam anlayışı. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• Sâhib b. Abbâd Ebü’l-Kāsım İsmâîl. Kasîdetü’s-Sahib b. Abbad fi Usȗli’d-Din. Bağdat: el-Mektebetü’l-Ehliyye, 1965.
• Sâlimî, Ebû Şekûr. et-Temhîd fî beyâni’t-tevhîd. thk. Ömür Türkmen. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2017.
• Şâşî, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed. Usûlü’ş-Şâşî. Beyrut; Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1982.
• Semʻânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed. Kavâtıʻu’l-edille fi’l-usûl. thk. Muhammed Hasan Heyto, I-II, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâaddin Muhammed b. Ahmed. Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-‘ukûl. thk. M. Zekî Abdülber, Devha: Matâbi‘u’d-Devha’l-Hadîsiyye, 1984.
• Sönmez, Vecihi. “İslâm Düşüncesinde Bilgi-İman İlişkisi”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi. 5/1, ss. 229-247, 238-239, 2005.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn. Şerhu’t-Telvîh ʻale’t-Tavzîh li-metni’t-Tenkîh fî usûli’l-fıkh. thk. Zekeriyyâ Umeyrât, I-II, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Yurdagür, Metin. “Âfâkî”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1988.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed b. Muhammed Murtazâ. İthâfü’s-sâdeti’l-müttaķîn bi-şerhi İhyâi ʻulûmi’d-dîn. I-X, Beyrut: Müessesetü’t-Târîhi’l-Arabî, 1994.
• Zerkeşî, Ebû Abdullah Muhammed b. Bahâdır. Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. nşr. Abdülkâdir Abdullah el-Ânî, I-VI, Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, 1992.