LUTHER REFORMU’NU HÜMANİST BİR RUHLA YENİDEN İNŞA DENEMESİ: JOHANNES BRENZ ÖRNEĞİ

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 3, 137 - 160, 01.08.2024

Yusuf Taş

Öz

Reformasyon; Avrupa insanını, toplumunu, kültür ve tarihini Hümanizm ve Rönesans’tan daha derin ve köklü bir şekilde etkilemiştir. Çünkü entelektüel merakı yüksek kısıtlı bir çevre ile sınırlı kalan Hümanizm ve Rönesans’ın aksine Reformasyon, büyük oranda toplumun savunmasız alt kesimleri arasında yaygınlık kazanmıştır. Ancak reformun çıkışını takip eden zamanlarda toplumun “bazı” talepleri ile reformcu prenslerin istekleri çatıştığında Martin Luther gibi bazı reform önderleri insani hak ve değerleri paranteze alarak prenslerin isteklerini öncelemişlerdir. Bu çalışmada, Luther’in reform anlayışındaki eksiklik olarak görülebilecek insanî değerlerin “Martin Luther’in Güney Almanya’daki adamı” olarak anılan reformcu Johannes Brenz (1499-1570) tarafından hümanist bir şırınga ile tamamlanmaya ve dengelenmeye çalışıldığını analitik bir metod ile ortaya koymak hedeflenmektedir.
Biz, Zwingli ve Kalvin reformu gibi bir Brenz reformundan söz etmenin mümkün olduğu kanaatindeyiz. Öncelikle, Brenz dini yaşamın kalbi olan Kilise işlerini (kilise hiyerarşisi, sakramentler, törenler vs.) Katolik usülden reform usulüne dönüştürmek suretiyle Protestanlık tarihinin en etkili kilise düzenleyicilerinden biri olduğunu kanıtlamıştır. Bir diğer husus ise, 16. yüzyıl Avrupa’sının en kanlı olaylarından kabul edilen Köylü Savaşları’na katılanlar ile aynı dönemde ortaya çıkan Anabaptistlerin vs. cezalandırılmaları konusunda Brenz’in duruşunun aslında reformcuların ideal duruşu olması gerektiğidir. İsyancı köylülerin ya da Anabaptistlerin en acımasız şekilde cezalandırılmalarına Luther’in verdiği onaya Brenz’in şiddetle karşı çıkması Brenz’i “hümanist Protestanlık”ın en önemli temsilcisi yapmıştır. Benzer şekilde, onun “Türk sorunu” ya da “Yahudi sorunu” karşısında da Luther gibi sert bir duruşa sahip olmadığı bilinmektedir. Sonuç olarak, bu ve benzeri örnekler bize, Martin Luther’in Katolik Kilisesi ile mücadeleyi ön plana aldıklarını, buna karşın insani değerleri yeterince dikkate almadıklarını göstermektedir. Bu noktada, Brenz’in az sayıdaki istisnalardan biri olduğunu söylemek gerekir. Kısacası, Brenz reformunu, klasik Protestan reformuna “Hümanizm aşısı”nın vurulduğu bir model olarak adlandırmak yanlış olmayacaktır. Bizim bu çalışmada yapmaya çalıştığımız ise, Brenz’in hümanist reform parametrelerini örnek ve kanıtlarıyla ortaya koymaktır.

Anahtar Kelimeler

Hıristiyanlık, Kilise, Protestanlık, Reformasyon, Brenz, Luther, Hümanizm, Hümanizm

Kaynakça

• Birkett, Kirsten. Reform’un Özü. çev. Onur Yöş. İstanbul: Bütün Dünya Kitaplığı. 2003.
• Bizer, Ernst. “Erasmus und Württemberg: Die Beziehungen des Reformators Johannes Brenz zu Erasmus von Rotterdam”. Zeitschrift für Württembergische Landesgeschichte, 18, (1959), 191-214.
• Brecht, Martin. Johannes Brenz – Neugestalter von Kirche, Staat und Gesellschaft. Stuttgart: Calwer Verlag. 1971.
• Brecht, Martin. “Abgrenzung oder Verständigung – Was Wollten die Protestan in Trient?”. Der. Hermann Ehmer und Martin Brecht. Blätter für Württembergische Kirchengeschichte. Stuttgart: Chr. Scheufele Verlag, (2000a), 147-149.
• Brecht, Martin. “Brentii Ecclesia – Der Prediger von Schwäbisch Hall und seine Kirche”. Der. Hermann Ehmer und Martin Brecht. Blätter für Württembergische Kirchengeschichte. Stuttgart: Chr. Scheufele Verlag, (2000b), 215-239.
• Brecht, Martin. “Brenz und die Mitreformatoren”. Der. Hermann Ehmer und Martin Brecht. Blätter für Württembergische Kirchengeschichte. Stuttgart: Chr. Scheufele Verlag, (2000c), 133-144.
• Bromiley, Geoffrey W. “Huldrych Zwingli”. Encyclopädia Britannica. Erişim 13 Nisan 2022. https://www.britannica.com/biography/Huldrych-Zwingli/Zwinglis-theses
• Cevizci, Ahmet. Ortaçağ Felsefe Tarihi. İstanbul: Say Yayınları. 2009.
• Deutsche Biographie. “Friedrich III. der weise”. Erişim 11 Aralık 2021. https://www.deutsche-biographie.de/sfz35638.html#ndbcontent
• Ehmer, Hermann. “Politik und Religion”. Ed. İsabelle Fehle – Stadt Schwäbisch Hall. Johannes Brenz 1499–1570 Prediger - Reformator – Politiker. Ulm: Süddeutsche Verlagsgesellschaft. (1999b).
• EKM, Evangelische Kirchengemeinde Murrhard. Erişim 14 Ekim 2020. http://www.evangelisch-in-murrhardt.de/geistliches/predigtreihe-die-entdeckung-der-freiheit-und-ihre-spuren-frauen-und maenner-der-reformation-februar-2016
• Elton, G. R. Reformation Europe 1517-1559 / The Fontana History of Europe. London and Glasgow: Collins Clear–Type Presse, 5. Basım, 1963.
• Esen, Sâlihe. “Karşı Reform Hareketi ve Dominikinler”. Dini Araştırmalar Dergisi, 20/52 (2017), 111-130.
• Frasch, Werner. Ein Mann Namens Ulrich – Württemberg Veehrter und Gehaßter Herzog In Seiner Zeit. DRW Verlag.
• Fick, Ulrich. Das Evangelische Württemberg – Gestalt und Geschichte der Landeskirche. Stuttgart: J. F. Steinkopf Verlag. 1983.
• Gördebil, Ubeydullah. Trent Konsili (1545-1563), Hıristiyan Teolojisindeki Yeri Ve Önemi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
• Gündüz, Şinasi. Pavlus – Hristiyanlığın Mimarı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2001.
• Haas, Dieter vd. Martin Luther – Freigeworden durch den Glauben Im Risiko der Freiheit. Schwarzwald: Verlag Ernst Kaufmann, 1980.
• Hillerbrand, Hans J. “Reformation”. Ed. Mircae Eliade vd. Encyclopedia of Religion. 12/244-254. New York-London: Thomson Gale, 1987.
• İnalcık, Halil. Rönesans Avrupası – Türkiye’nin Batı Medeniyetiyle Özdeşleşme Süreci. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 6. Basım, 2014.
• Leo-bw, Landeskunde entdecken online. “Württembergische Kirchenordnung von Herzog Christopf”. Erişim 16 Aralık 2020. https://www.leo- bw.de/detail/-/Detail/details/DOKUMENT/lmw_museumsobjekte/2863/Die+Gro%C3%9Fe+w%C3%BCrttembergische+Kirchenordnung+von+Herzog+Christoph+1559
• Lienhard, Marc. “Die Ausbreitung der lutherischen Botschaft”. Ed. March Venarel. Die Geschichte des Christentums – von der Reform zur Reformation 1450 – 1530. (2000), 7, 737.
• Maisch, Andreas. “Die Ordnung der Evangelischen Kirche in Hall”. Der. İsabelle Fehle – Stadt Schwäbisch Hall. Johannes Brenz 1499 – 1570 / Prediger – Reformator – Politiker, Ulm: Süddeutsche Verlagsgesellschaft, (1999a).
• Maisch, Andreas. “Die Frauen im Reformationszeitalter”. Orte der Reformation – Schwäbisch Hall. Leipzig: Evangelische Verlagsanstalt Leipzig.
• Maisch, Andreas. “Eine Wanderung durch die Jahrhunderte – Die Reichsstadt Schwäbisch Hall”. Orte der Reformation. Leipzig: Evangelische Verlagsanstalt Leipzig.
• Maisch, Andreas. “Die Salzstadt: Die harte Arbeit in den Salinen am Hall”. Orte der Reformation – Schwaebisch Hall. Leipzig: Evangelische Verlagsanstalt, 32.
• Maurer, Hans Martin – Ulshöfer, Kuno. Johannes Brenz und die Reformation in Württemberg. Stuttgart und Aalen: Kondrad Theiss Verlag.
• Olgun, Hakan. Luther ve Reformu – Katolisizm’i Protesto. Ankara: Fecr Yayınları, 2001.
• Panter, Armin. “St. Michael – Von der romanischen Basilika zur gotischen Stadtkirche“. Orte der Reformation – Schwäbisch Hall. Schwäbisch Hall: Evangelische Verlagsanstalt Leipzig.
• Pauck, Wilhelm. Melanchthon and Bucer. Philadelphia - London: The Westminster Press.
• Pohl, Mareike. “Luthers Beschützer – Ein Fürst wie ein Murmeltier”. Geschichte (Özel Sayı: Menschen – Ereignissse – Epochen 2016/2). Augsburg: 58-59.
• Russel, Bertrand. Batı Felsefesi Tarihi II – Ortaçağ. çev. Muammer Sencer. İstanbul: Say Yayınları, 1997.
• Sander, Oral. Siyasi Tarih – İlkçağlardan 1918’e. Ankara: İmge Kitabevi. 2010.
• Schiller, F. C. S. “Humanism”. Encyclopediaedia of Religion and Ethics. 6/830-835. Edinburgh, 1981.
• Schmidt, Sebastian. Was stimmt? Reformation – Die Wichtigsten Antworten. Freiburg - Basel – Wien: Herder.
• Spitz, Lewis W. “Humanism”. Encyclopädia of Religion. 6/511-515. New York, 1987.
• SWP, Südwest Presse. “SchwäbiBrenz Hall ist Reformationsstadt europas”. Erişim 30 Kasım 2018. http://www.swp.de/schwaebisch_hall/lokales/schwaebisch_hall/hall-ist-reformationsstadt-europas-7393324.html
• Taş, Yusuf. Hümanist Protestanlık – Johannes Brenz ve Reform. Ankara: Sonçağ Yayınları, 2022.
• Taş, Yusuf. Protestan Reformuna Giriş – Martin Luther ve Reform İlkeleri. Ankara: Sonçağ Yayınları, 2023.
• Treu, Martin. Katharina von Bora – Biographien zur Reformation. Wittenberg: Drei Kastanien Verlag, 2004.
• Volk, Ernst. Johannes Brenz – Zeuge Biblisch – evangelischer Wahrheit und Reformator im südlichen Deutschland. Nürnberg: VTR (Verlag für Theologie und Religionswissenschaft), 2010.
• Waardenburg, Jaques. “Mesih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/306-309. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Web stehle, Stehle – Internet – Dienst. “Katechismusfragen”. Erişim 18 Mart 2018. http://www.webstehle.de/katechismusfragen/katechismus/katwttbg.htm
• Weil der Stadt – Kepplerstadt. Erişim 06 Temmuz 2019. https://www.weil-der-stadt.de/de/Keplerstadt/Stadtportrait
• Weismann, Christopf. Eine Kleine Biblia – Die Kateschismen von Luther und Brenz - Einführung und Texte. Stuttgart: Calver Verlag, 1985.
• Weismann, Christopf. “Johannes Brenz, der Prediger von Schwäbisch Hall – Luthers Vorposten in Süddeutschland”. Orte der Reformation – Schwäbisch Hall, Schwäbisch Hall: Evangelische Verlagsanstalt Leipzig.
• Wilkinson, W. W. “Renaissance”. New Catholic Encyclopedia. 12/344-352. Palatine: Jack Heraty & Associates, Inc., 1981.
• Wolgast, Eike. Die Universität Heilderberg (1386–1986). Berlin – Heilderberg – New York – London – Paris - Tokyo: Springen Verlag.
• Wkgo, Württembergische Kirchengescichte Online. Erişim 30 Kasım 2020. https: //www.wkgo.de/cms/article/print/263
• Zeeb, Frank. “Brenz und seine aktuelle Bedeutung”. Orte der Reformation – Schwäbisch Hall. Schwäbisch Hall: Evangelische Verlagsanstalt Leipzig.
• Zentner, Christian. Zentners Illustrierte Weltgesichte. Münih: Südwest Verlag, 1972.