SANTORINI SOIL (BOÇLANA) & PUMICE STONE AND THEIR USE

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 4, 472 - 506, 05.11.2025

Arzu Baykara Taşkaya

Öz

Pomza taşı, doğal olarak volkanik aktiviteler sonucunda oluşan, gözenekli yapısıyla bilinen bir tür lav kayasıdır. Bu toprağa Osmanlı Santorin Toprağı &Kumu (Boçlana-pomza -sünger taşı) demektedir. Osmanlı Devleti’nin inşaat sektöründe liman yapımı ve tersanedeki gemi inşa yerlerindeki havuzlarda Santorin toprağı ile mühendislik alanında yaratıcı çalışmalar oluşturduğu görülmektedir. Tersane-yi Amire ’deki havuzlar için ilk ikisi İtalya’dan ,diğeri Yunanistan olmak üzere üç defa (1796 – 1827 - 1885) toprak getirilmesi sağlanmıştır. Bugün bu taşın çıkarıldığı yerlerin birçoğu hakkında Osmanlı Arşivi’nde evrak yoktur. Osmanlı Devleti’nde inşaatta kullanılan bu madenin, bugün birçok alanda etkin bir şekilde endüstriyelleştiği görülmektedir. Makalede Santorin Toprağı’nın oluştuğu doğal çevrede insan hayatı nasıl şekillenmiştir sorusu da yanıtlanmak istenmiştir. Pomza Taşı’nın ilk keşfedildiği yer olan Santorin Adası’nda ada halkı bu topraklara oydukları evlerde yaşamlarını sürdürmektedir. Halk ada topraklarında yetiştirdikleri üzümlerden şarap imal etmekte, şaraplar için mahzen inşasında da bu coğrafyayı kullanmaktadır.Yine gelişen teknolojiyle birlikte Pomza Taşının ülkemizde yeteri kadar değerlendirilmesi yapılıyor mu ? sorusuna da cevap aranmıştır. Yazının temel malzemesi Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivindeki evraklar ve araştırma eserleridir. Makalede Santorin Toprağı’nın Osmanlı Devleti’nde nasıl keşfedildiği, nerelerde kullanıldığı, alım ve satım işlemleri, vergilendirmesi ve nakli ,vs. arşive yansıyan her türlü unsuru açıklanmaya çalışılmıştır. Bu şekilde madenin Osmanlı Devleti’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne geçişte ne tür bir gelişim izlediği de verilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Osmanlı Devleti, Santorin Adası , Santorin Toprağı & Kumu (Boçlana-Pomza –Sünger taşı) ,Ticaret ve İnşaat , Teknoloji .

Anahtar Kelimeler

SANTORİN tOPRAĞI , Osmanlı Devleti , Ekonomi

SANTORINI SOIL (BOÇLANA) & PUMICE STONE AND THEIR USE

Öz

Pumice stone is a porous volcanic rock naturally formed through volcanic activities. During the Ottoman era, this material was known as Santorin soil & sand (Boçlana, pumice, or sponge stone). The Ottoman Empire utilized Santorin soil innovatively in civil engineering, particularly in port construction and the dry docks of naval shipyards. Historical records show that Santorin soil was imported three times (1796, 1827, and 1885) twice from Italy and once from Greece—to be used specifically at the dry docks of the Ottoman Imperial Shipyard (Tersane-yi Amire). Currently, archival evidence regarding the specific extraction sites of this material is largely missing. Today, pumice stone, once prominently used in Ottoman construction projects, has become industrialized and widely employed across multiple sectors. This article also explores how human life has adapted within the natural environment where Santorin soil originated. On Santorini Island, the original site of pumice discovery, residents historically carved homes directly into pumice formations. The islanders continue to cultivate vineyards for winemaking, leveraging the region’s unique geography to create cellars. Furthermore, the article addresses whether pumice stone has been adequately utilized in Turkey given advancements in technology. The primary sources of this study include documents from the Presidency of State Archives, Ottoman Archive Division, along with relevant research publications. The article aims to comprehensively illustrate the discovery, usage, trade, taxation, transportation, and all archival aspects concerning Santorin soil during the Ottoman period. Additionally, it examines the evolution and adaptation of this resource from the Ottoman Empire into the Republican era of Türkiye.

Anahtar Kelimeler

Santorini soil , Economy , Ottoman Empire

Kaynakça

• Ali Emiri (Selim III ) AE.SSLM.III 104 - 6272
• Babıali Evrak Odası BEO 4196 - 314652
• Cevdet Tasnifi (Bahriye )C..BH.. 44 - 2061 .C..BH..,112 - 5421,C..BH.. 217 – 10103, C..BH.. 49 - 2320 C..BH.. 27 – 1278
• Cevdet Tasnifi (İktisat ) C..İKTS 39 - 1934
• Cevdet Tasnifi (Hariciye) C..HR.. 57 - 2843
• Hariciye Nezareti (Mektubi) HR.MKT. 319 - 52,HR.MKT. 330 - 38,HR.MKT. 332 - 40,HR.MKT. 359 – 77,HR.MKT. 336 - 28
• Hariciye Nezareti (Siyasi ) HR.SYS,1722 - 17,
• Hariciye Nezareti (Tahrirat ) HR.TH.. 333 - 95
• İrade (Meclis-i Vala) İ..MVL.,577 – 25904,
• İzinle Açılan Evraklar : Yer: 571 / 36125 - 142627 -266, Yer 571, 36125 - 142627 - 263 ; Yer 571, 36125 - 142627 - 267
• Meclisi Vala MVL, 1036 – 20,MVL, 794 – 62
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı TS.MA.e 1084 - 8
• Yıldız (Yaveran ve Maiyyet-i Seniyye Erkan- Hayriyye Dairesi) Y..PRK.MYD.,4,30
• Akın, G. (2013)”. Santorini’de Kouvelas Evi ve Yeni Bir Yerelliğin Üretilmesi” . Mimarlık Dergisi, Sayı:372, ( 51-56).
• Aksay, Ece Kılınç, (2005), İzmir-Menderes Yöresi Pomza Cevherinin Kullanımına Yönelik Teknolojik Özelliklerinin Araştırılması”, Dokuz Eylül Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Aksay, Ece Kılınç - Akar, Ali - İlknur Cöcen- Turgay Onargan, ( 2009 ),”İzmir-Menderes Pomza Cevherinin Bazı Tür Mermerlerin Aşındırılmasında Abrasiv Olarak Kullanımı”, DEÜ Mühendislik Fakültesi Fen ve Mühendislik Dergisi,Cilt: 11 Sayı: 31, (32-42) .
• Balta, Evangelia (2009),”Santurin”, TDV İslâm Ansiklopedisi,İstanbul V.36,109-110.
• Baykara, Arzu, (2013), Bodrum 19. Yüzyıl, Ankara, Sage Yayınevi.
• Baykara Taşkaya, Arzu, (2022), “Minerals In The 3rd Region Of The Eyalet Of The Archipelago (Eyālet-I Cezāyir-ı Baḥr-ı Sefīd In Ottoman Empire ) And (Capital Flowing Abroad)”, Cilt 8, Sayı 3, ( 729 – 778) .
• Baykara Taşkaya, Arzu, ( 2022a), “Rodos Sancağı’na Bağlı İstanköy Adası [İncirli Adası] Kükürt Madeni “, Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 15, ( 17-39).
• Baykara Taşkaya, Arzu (2023),”Rhodes Island Lindoz Township, Ermencelus Village Stone Quarry”, Cumhuriyet 8. Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi, April 23, 2023 – Ankara, Edited By :Aynurə Əliyeva, Academy Global,, (344-362 ).
• Baykara Taşkaya, Arzu, (2023), “Osmanlı İnşaat Mühendisliğine Bir Örnek: İstanköy Limanı Çalışmaları (1850-1909)”, Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 8/ Özel Sayı: Dr. Recep Yaşa’ya Armağan, (2269-2310).
• Bitlis İli Pomza İşletme Tesisi, Ön Fizibilite Raporu, Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı (2021),TC Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı.
• Can, Selman, (1999), Belgelerle Çırağan Sarayı, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Birinci Basım, Ankara.
• Choiseul-Gouffier, Marie-Gabriel-Auguste-Florent, comte de, (1782), Voyage pittoresque de la Grèce,Paris .
• Çelik, Mustafa Yavuz–Sarıışık, Ali & Gürcan Sevgi, (2003),” Mermer Ve Taş Ocaklarının Çevreye Olan Görsel Etkileri “Türkiye IV. Mermer sempozyumu (MERSEM- 2003) Bildiriler Kitabı 18-19 Aralık, (463-474).
• Çolak- Şimşek, (2017), “Emisyon Kontrol Uygulamalarında Saf Pomza Taşı Kullanabilirliğinin Deneysel Olarak Araştırılması” BEÜ Fen Bilimleri Dergisi, 6(1), (31-41).
• Eroğlu, Gonca & Şahiner, Mesut, (2020), Dünyada ve Türkiye’de Pomza, Fizibilite Etütleri Daire Başkanlığı.
• Demircan, Y, (2012),”Tıyn-ı Mahtûm: Akdeniz Dünyasının Mucize Toprağı “Acta Turcica Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi, Online Thematic Journal of Turkic Studies Yıl IV, Sayı 1, Ocak, “Kültürümüzde Toprak”, Editörler: Emine Gürsoy Naskali, Hilal Oytun Altun, (281-295).
• Druitt, T.H- Francaviglia, V. (1992),”Caldera formation on Santorini and the physiography of the islands in the late Bronze Age”, Bulletin of Volcanology, 54, (484-493).
• Ece, Kılınç Aksay, (2005),”İzmir-Menderes Yöresi Pomza Cevherinin Kullanımına Yönelik Teknolojik Özelliklerinin Araştırılması”, Dokuz Eylül Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir, ( Basılmamış Doktora Tezi ).
• Evliya Çelebi, (1935), Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Anadolu Suriye Hicaz (1671-1672),Cilt 9,İstanbul : Devlet Matbaası .
• Elmastaş, Necmettin, (2012),” Türkiye Ekonomisi İçin Önemi Giderek Artan Bir Maden: Pomza (Sünger Taşı)”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 5 Sayı: 23 Vol: 5 Issue: 23, Güz 2012 Fall, (197-206).
• Elmastaş, Necmettin - Mehmet Sait - Günal, Veysi, (2009), “Van Gölü Havzası’nın Batısında Pomza Potansiyeli,, V. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu,09-13 Haziran 2009-Van, Editör-Edıted BY Prof. Dr. Oktay Belli, (457-468).
• Eastwood,W.J.- Pearce, N.J.G.-Westgate, J.A.- Perkins, W.T.- Lamb, H.F.- Roberts, N.(1999), “Geochemistry of Santorini Tephra in lake Sediments From Southwest Turkey”, Global and Planetary Change, 21, (17-29).
• Fouque, F. A.(1879).Santorin et Ses Éruptions. Paris: Masson. Friedrich, Géographie De Strabon, ( 1873), Traduction Nouvelle, yay: Amedee Tardieu, Sous-Bibliotiécaire De L’institute Tome Deuxième, Librairie Hachette et g, Paris .
• Genç,Mehmet, (2003),Malikane “, TDV İslâm Ansiklopedisi, Ankara, V 27, 516-518.
• Güvenç U. - Koçak B, (2022), “Pomza ve Diatomitin Portland Çimentosunun Basınç Dayanımına Etkilerinin ANFIS ile Tahmini”, ESTUDAM Bilişim, c. 3, sy. 1 (18–25).
• Halaçoğlu, “Yusuf, ( 1995),”Fersah “,TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, V.12,412.
• Heredotos, (1991), Heredot Tarihi, Çev: Müntekim Ökmen, Remzi Kitabevi, İstanbul.
• Kallek, Cengiz, (2001),”Kantar”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, V.24, 317-320.
• Kallek, Cengiz, (2007),” Okka”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul,V. 33, 338-339
• Kallek, Cengiz, (2020),”Mil “, TDV İslâm Ansiklopedisi, Ankara,V. 30., 53-54
• Kısa Ovalı, P., - Tachir, G., (2016), “Eko-Destinasyon Olarak Santorini ve Ekolojik Turizm Potansiyelleri.” Tasarım + Kuram, 11(20), (35-51).
• Kiel, M, (2013),”Vodina”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul,V. 43. 119-122
• Köse, H. (1997),”Pomza ve Yapı Malzemesi Olarak Kullanım Olanakları”, 2. Endüstriyel Hammaddeler Sempozyumu”, İzmir, (97-105).
• Olivier, Guillaume Antoine, (1801), Travels in the Ottoman Empire, Egypt and Persia undertaken by order of the government of France, during the first six years of the Republic, London, Vol.1 and II, Longman & Rees,State Library of Pennsylvania.
• Örenç, Ali Fuat, (2020), “Mutasarrıf”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Ankara, V 31,377-379.
• Örenç, Ali Fuat, (2006), Yakın Dönem Tarihimizde Rodos ve Oniki Ada, Doğu Kütüphanesi, İstanbul.
• Özün, Savaş – Sivrikaya, Osman, (2018),” Endüstriyel Hammadde Olarak Pomza: Önemi, Özellikleri ve Kullanım Alanları”, 3. Uluslararası Akdeniz Bilim ve Mühendislik Kongresi (IMSEC-2018) Bildiri Kitabı, October 24-26, Adana, Turkey, (1471-1476) .
• Papastefanaki, Leda, (2018).From Santorini to Trieste and Suez: Scientific Knowledge, Discovery and Use of Theran Earth in the Mediterranean (froüm the end of the 18th Century to the beginnings of the 20th Century), Mediterranean Historical Review 33/1, 67-88.
• Pınarcı, İbrahim, (2024), “Portland Çimentosuna Perlit ve Pomza İkamesinin Çimentonun Özelliklerinin Gelişimine Katkıları”,UMÜFED Uluslararası Batı Karadeniz Mühendislik ve Fen Bilimleri Dergisi, 6(2): 2024, (105-117).
• Piri Reis, (1513),Kitāb –ı Baḥrīye,APK Archive . Randolph, B, (1998), Ege Takımadaları: Arşipelago, Ç.ev:Ümit Koçer, İstanbul.
• Sayce, A. H.( 1883), The Ancient Empires Of The East; Herodotos 1.-3. With notes, introductions, and appendices by A.H. Sayce By Herodotus; (Archibald Henry), London Macmillan, 30-40.
• Şen, G. (2022). “Turist Harcamalarının Bölgesel Ekonomiye Etkileri: Kütahya Örneği”. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi(74), 97-112.
• Tekin,Ali – Tekin, Gülcan,(2014) ,”Antik Yunan Dönemi: Spor Ve Antik Olimpiyat Oyunları”, Tarih Okulu Dergisi (TOD) Haziran 2014 Yıl 7, Sayı XVIII, 121-140.
• The Elder Pliny, ( 1855), The Natural History of Pliny, Volume 1, London : Henry G. Bohn,.
• Tabakoğlu, Ahmet, ( 2007), “Öşür”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul,V 34, 100-103.
• Thâevenot, Jean de, (1687), The Travels of Monsieur de Thevenot into the Levant 1633-1667, Publisher London : Printed by H. Clark, for H. Faithorne, J. Adamson, C. Skegnes, and T. Newborough .
• Tournefort, Joseph Pitton de, (1717),Relation d’un voyage du Levant, fait par ordre du roy ... Enrichie de descriptions & de figures d’un grand nombre de plantes rares, de divers animaux; et de plusieurs observations touchant l’histoire naturelle,Paris.
• Tournefort, Joseph Pitton, ( 2005 ).Tournefort Seyahatnamesi, Kitap Yayınevi, Çev: Teoman Tunçdoğan, İstanbul, Kitap Yayınevi.
• Tuncer, Güngör- Özkan,Şafak G, (2001),” Pomza Madenciliğine Genel Bir Bakış”, Pamukkale Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Mühendislik Bilimleri Dergisi, Cilt : 7,sayı: 2: (269-276).
• Toklu, Koray, (2009),” Pomza Taşından Üretilen Bims Blok Kalitesinin Artırılma Olanaklarının Araştırılması”, İstanbul Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Varol, Ogün Ozan, (2016), “Bitlis Ve Van İllerinde Pomza Madenciliğine Genel Bir Bakış”, Bilimsel Madencilik Dergisi, Eylül,Cilt 55, Sayı 3, ( 27-34).
• Yiğitbaşıoğlu, Hakan, (2003),”Santorini Volkanı ve Minoan Püskürmesinin Türkiye’deki İzleri, Coğrafi Bilimler Dergisi, 1 (1), ( 69-74).