THE ROLE OF WAQF INSTITUTIONS IN ECONOMIC AND SOCIAL DEVELOPMENT: A STUDY BASED ON THE SHARIA COURT RECORDS OF ALEPPO IN THE 19TH-CENTURY OTTOMAN PERIOD

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 4, 387 - 403, 31.10.2025

Muhammed Alşami

Öz

This study aims to shed light on the significant role played by the waqf (endowment) institution throughout the history of the Islamic civilization, with particular emphasis on its remarkable development under the Ottoman Empire. During the Ottoman era, waqf institutions gained a well-defined organizational structure and were granted a central role within society. They functioned as complementary entities to state institutions, contributing substantially to both the economic and social life of the empire.
This pivotal role of waqf was perhaps most clearly manifested in the city of Aleppo — a historic urban center that bore witness to some of the earliest civilizations and, due to its strategic geographical position, served as a major cultural and commercial hub throughout its long history. Under Ottoman rule, Aleppo’s significance as a center of commerce and civilization further intensified, with waqf institutions playing an active part not only in the economic and social domains but also in urban development. The city’s physical expansion was largely facilitated by waqf-funded constructions and endowments.
The research draws upon primary data from the Sharia Court Registers (Şer‘iyye Sicilleri) of Aleppo - specifically Register No. 177 - which constitutes a valuable historical source reflecting the administrative, financial, and social dimensions of waqf activities in the city. Through a detailed analysis of these accounting records, the study seeks to uncover the nature and scope of waqf operations and their broader impact on Ottoman society.
The findings, supported by both archival evidence and historical references, demonstrate that waqf institutions had a profound and multifaceted influence on Ottoman communities. In the case of Aleppo, the city’s strong commercial character encouraged waqf administrators to invest in market activities as a means of generating sustainable revenues to finance charitable and religious expenditures. An examination of Register No. 177 reveals that the majority of waqf revenues originated from investments in commercial markets, while most expenditures were allocated to construction and maintenance projects. These results substantiate the central hypothesis of the study - that waqf institutions played a vital and enduring role in shaping the social and economic fabric of Ottoman society.

OSMANLI DÖNEMİNDE HALEP’TEKİ VAKIF KURUMLARININ EKONOMİK VE SOSYAL KALKINMADAKI ROLÜ: 19. YÜZYIL ŞER‘İYYE SİCİLLERİNE DAYALI BİR İNCELEME

Öz

Bu çalışma, İslam medeniyetinin tarihî gelişim süreci içerisinde vakıf kurumunun üstlendiği merkezi rolü analiz etmeyi amaçlamaktadır. Özellikle Osmanlı Devleti döneminde vakıf müesseseleri kurumsal bir nitelik kazanmış, devlet tarafından güçlü bir biçimde desteklenmiş ve toplumsal yapının iktisadî ve sosyal alanlarında belirleyici bir işlev üstlenmiştir. Böylece vakıflar, birçok durumda devlet kurumlarının tamamlayıcı bir unsuruna dönüşmüş ve kamu hizmetlerinin yürütülmesinde önemli bir paya sahip olmuştur.
Bu çerçevede Halep şehri, vakıf faaliyetlerinin en yoğun biçimde gözlemlenebildiği örneklerden birini teşkil etmektedir. Tarihin en eski yerleşim merkezlerinden biri olan ve stratejik konumu itibarıyla her dönem ticari ve kültürel bir cazibe merkezi haline gelen Halep, Osmanlı idaresi altında bu karakterini daha da güçlendirmiştir. Vakıfların katkısı yalnızca ekonomik ve sosyal alanlarla sınırlı kalmamış; şehirleşme, imar ve mimari gelişim süreçlerinde de belirleyici bir rol oynamış, bu sayede kentin fizikî sınırlarının genişlemesine önemli ölçüde katkı sağlamıştır.
Araştırmada, Halep Şer‘iyye Mahkemesi’ne ait muhasebe defterlerinden, özellikle 177 numaralı şer‘iyye sicilinden elde edilen veriler incelenmiştir. Bu belgeler, dönemin vakıf kurumlarının yapısını, faaliyet alanlarını ve toplumsal fonksiyonlarını yansıtan birincil tarihî kaynak niteliğindedir.
Elde edilen bulgular, Osmanlı toplumunda vakıf müessesesinin derin ve çok yönlü bir etkiye sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Halep örneği özelinde, şehrin ticari yapısının vakıf yöneticilerini vakıf gelirlerini sürdürülebilir kılmak amacıyla ticari yatırımlara yönlendirdiği görülmüştür. 177 numaralı şer‘iyye sicilinin muhasebe kayıtlarının analizi, vakıf gelirlerinin önemli bir kısmının çarşı ve pazar gibi ticari alanlardaki yatırımlardan sağlandığını; harcamaların ise çoğunlukla inşa, bakım ve onarım faaliyetlerine tahsis edildiğini göstermektedir. Bu bulgular, çalışmanın temel varsayımını desteklemekte ve vakıf kurumunun Osmanlı toplumunda sosyoekonomik hayatın şekillenmesinde vazgeçilmez bir unsur olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Sosyoekonomik Kalkınma , Halep Şehri , Vakıf Kurumu , Şer‘iyye Sicilleri , Osmanlı Dönemi

المؤسسات الوقفية ودورها في التنمية الاقتصادية والاجتماعية: دراسة من واقع سجلات المحاكم الشرعية في حلب خلال القرن التاسع عشر

Öz

تهدف هذه الدراسة الى تسليط الضوء على الدور الكبير الذي لعبه الوقف في تاريخ الامة الإسلامية، والذي شهد تطورا ملحوظا في ظل الدولة العثمانية التي عنت بمؤسسات الوقف بشكل كبير واعطتها دورا فعالا في المجتمع، الشيء الذي جعل مؤسسات الوقف تمارس دورا رديفا لمؤسسات الدولة على الصعيد الاقتصادي والاجتماعي.
هذا الدور الكبير الذي مارسه الوقف لربما تجلى في اجل صوره في مدينة حلب، المدينة التاريخية التي كانت شاهدة على أقدم الحضارات التاريخية والتي كانت عبر تاريخها الطويل ونظرا لموقعها الجغرافي الهام مركزا حضاريا وتجاريا رائدا، الشيء الذي برز بشكل كبير في ظل الدولة العثمانية.
الشيء الذي ساهم الوقف فيه بشكل كبير تخطى حدود المساهمة الاقتصادية والاجتماعية، فشمل الجانب العمراني فاتسعت رقعت المدينة بشكل كبير بفضل المنشآت الوقفية.
وقد تم الاستعانة في هذه الدراسة بدفاتر المحاسبة لسجلات المحاكم الشرعية لمدينة حلب، ((وبالتحديد السجل رقم 177)) التي بدورها تمثل الوثيقة التاريخية التي من خلالها يُستدلُّ على الدور الكبير الذي كانت تمارسه الأوقاف وعن توسع نشاطاتها ايضا.
الشيء الذي خلُص إليه الباحث بشكل واضح، وذلك من خلال البحث في المراجع التاريخية، ومن خلال مراجعة دفاتر المحاسبة للسجلات الشرعية، أن الأوقاف كان لها الأثر الكبير في المجتمعات العثمانية وانَ هذا الأثر كان متجليا في مدينة حلب وذلك تبعا للطبيعة التجارية القائمة في المدينة التي دفعت القائمين على الوقف ان يلجئوا للاستثمار في أسواق المدينة لتغطية مصارف الأوقاف وضمان استمراريتها.
حيث تبينَ من خلال مراجعة دفاتر المحاسبة للسجل الشرعي رقم 177، أن واردات الأوقاف كانت نسبتها الأكبر تأتي من خلال عائدات الاستثمارات في الأسواق التجارية، وأن معظم مصارفها كانت تنفق على الانشاءات والإصلاحات الشيء الذي يؤكد صحة الفرضية التي بُدء بها وهي أن الأوقاف كان لها الأثر الكبير في الحياة الاجتماعية والاقتصادية.
الكلمات المفتاحية: مدينة حلب، دَورُ الوقف، سجلات المحاكم الشرعية.

Anahtar Kelimeler

مدينة حلب , الوقف الإسلامي , سجلات المحاكم الشرعية , النهضة الحضارية والاقتصادية

Kaynakça

• AKGÜNDÜZ, Ahmet, İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1988.
• ARSEBÜK, Celal Esad, Medeni Hukuk I: Başlangıç ve Şahsın Hukuku, İstanbul 1938.
• BARKAN, Ömer Lütfi, “Osmanlı İmparatorluğu’nda İmaret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyişi Tarzına Dair Araştırmalar”, İktisat Fakültesi Mecmuası, Cilt 23, Sayı 1-2, 1962-3, İstanbul: 1962.
• MASTERS, Bruce, The Origins of Western Economic Dominance in the Middle East: Mercantilism and the Islamic Economy in Aleppo, 1600-1750 (New York University Studies), 1988.
• RUSSEL, Alexander, The Natural History of Aleppo, part1, 1794, London.
• YILDIZ, Kemal ve Mohamad Bara Hanbali, Dimeşk (Şam) Şer‘iyye Sicillerinin Önemi,Kaynakları ve Dimeşk (Şam) Sicillerinden Abdülmuhsin El-Üstuvânî Örneği, Kocaeli Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Kocaeli Theology Journal 4/2 (Aralık/December 2020)