Birinci Dünya Savaşı Sürecinde Osmanlı Devleti ile Ermeni Patrikhanesi Arasındaki İlişkiler

Yıl 2022, Cilt: 10 Sayı: 2, 127 - 141, 06.07.2022

Ramazan Erhan Güllü

https://doi.org/10.17067/asm.1134125

Öz

Osmanlı Ermenilerinin dini ve siyasi liderlik makamı İstanbul Ermeni Patrikhanesi idi. Bu konumu dolayısıyla da patrikhane Ermeni sorununun önemli aktörlerinden birisiydi. Ermeni sorununun ortaya çıkış ve gelişim sürecindeki durumu patrikhaneyi bazen devletle bazen de Ermeni toplumunun diğer güçleri ile karşı karşıya getirmişti. Hem devletin Ermenilerden beklentileri hem de Ermeni toplumunun talepleri konusunda her iki tarafın muhatap makamı olan patriklik, aynı zamanda aracı ve denge sağlama makamı statüsündeydi. Bu yüzden birçok problemle karşı karşıya kalmıştı. Meşrutiyet dönemiyle birlikte anayasal süreçte patrikhanenin konumu değişmemekle birlikte siyasi süreç patrikhaneyi de etkilemişti. Bu çalışmada patrikhanenin Meşrutiyet döneminin başlangıcından itibaren hükümetten beklentileri ve karşılıklı ilişkiler ele alınacak, savaş sırasında yaşanan gelişmelerin hükümet-patrikhane ilişkilerine etkisi ortaya konmaya çalışılacaktır. Savaş öncesinde ve savaş döneminde patrikhanenin hükümetle ilişkileri yanında, Eçmiyazin Katoğikosluğu’nun patrikhaneye yönelik tavrı ve hükümetin patrikhaneden beklentileri gibi konular da çalışmanın ana konuları arasında yer alacaktır.

Anahtar Kelimeler

Ermeni Patrikhanesi, Birinci Dünya Savaşı, Osmanlı Devleti

The Relations Between the Ottoman State and the Armenian Patriarchate in the Process of the World War I

Öz

The Istanbul Armenian Patriarchate was the religious and political leadership authority of the Ottoman Armenians. In view of this status, the patriarchate was undoubtedly one of the important actors in the Armenian issue. Incidences during the process of the emergence and developments of the Armenian issue occasionally led to confrontations between the patriarchate and the state, and sometimes even with other powers of the Armenian population. The patriarchate, that acted as an intermediary authority for the two parties regarding both the state’s expectations and demands of the Armenian population, also served as a mediating and balance enforcing authority. In view of this, the patriarchate was confronted with many problems. Although the legal status of the patriarchate did not change with the Constitutional era, the political process during this period had a major impact on the patriarchate. This study will be examining the patriarchate’s expectations from the state and mutual relations since the beginning of the Constitutional era, and attempt to reveal the outcome of developments during the war on the state-patriarchate relations. In addition to patriarchate’s relations with the state before and during the war, the stance of the Etchmiadzin Catholicosate towards the patriarchate and the state’s expectations from the patriarchate will be among the main topics of this study.

Anahtar Kelimeler

Armenian Patriarchate, Ottoman State, World War I.

Kaynakça

• Archival Documents Askerî Tarih Belgeleri Dergisi (A.T.B.D.)
• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Bâb-I Âlî Evrak Odası (BEO)
• Dâhiliye Nezâreti Emniyet-I Umumiye Müdüriyeti 2. Şube (DH.EUM. 2. Şb.)
• Dâhiliye Nezâreti Kalem-I Mahsus Müdüriyeti (DH.KMS.) Dâhiliye Nezâreti Siyasi Kısım (DH.SYS.)
• Dâhiliye Nezâreti Şifre Kalemi (DH.ŞFR.) Hariciye Nezâreti Siyasi Kısım (HR.SYS.)
• Dosya Usulü İradeler (I.DUIT) Meclis-i Vükelâ Mazbataları (MV)
• Newspapers Takvim-i Vekayi Tanin The New York Times
• Bayraktar, Hilmi, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Urfa Sancağı (İdari, Sosyal ve Ekonomik Yapı), Fırat Üniversitesi Orta-Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, Elazığ 2007.
• Bayur, Yusuf Hikmet, Türk inkılâbı tarihi, Vol: II, Part: III, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1991.
• Beyoğlu, Süleyman, “Ermeni tehciri ve ihtida (Armenian Deportation and Conversion)”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Dergisi, Year: 3/2004, Issue: 6, Istanbul 2004, pp. 1-18.
• Beyoğlu, Süleyman, “Müslüman Ermeniler (Muslim Armenians)”, ASAM Ermeni Araştırmaları Enstitüsü, Ermeni Araştırmaları 2. Türkiye Kongresi Bildirileri, Vol: II, Ankara 2007, pp. 985-1001.
• Bryce, James – Toynbee, Arnold, Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermenilere yapılan muamele 1915-1916, {Prepared by: Ara Sarafyan}, Gomidas Institute, London 2009.
• Celal Bayar, Ben de yazdım – Millî Mücadeleye Giriş, Vol: 5, Sabah Kitapları, Istanbul 1997.
• Cemal Paşa – Hatıralar, (Prepared by: Alpay Kabacalı), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Istanbul 2006. Dasnabedian, Hratch, History of The Armenian revolutionary federation Dashnaktsutiun 1890-1924, OEMME Edizioni, Milan 1990.
• Der-Yeghiayan, Zaven, My patriarchal memoirs, (Translation from Armenian to English: Ared Mısırlıyan), Mayreni Publishing, Barrington 2002.
• Ermeni komitelerinin a’mal ve harekât-ı ihtilâliyyesi (İ’lân-ı Meşrûtiyyet’den Evvel ve Sonra), (Prepared by: H. Erdoğan Cengiz), Prime Ministry Press, Ankara 1983.
• Gauin, Maxime, “The convergent analysis of Russian, British, French And American officials about the Armenian volunteers (1914-1922)”, International Review of Turkish Studies, Winter 2011, Volume: 1, Issue: 4, pp. 8-43.
• Güllü, Ramazan Erhan, “Ermeni sorununun ortaya çıkış ve gelişim sürecinde İstanbul Ermeni Patrikhanesinin tutumu (1878-1923)”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Unpublished Phd. Dissertation, Istanbul 2013.
• Güllü, Ramazan Erhan, “Mondros mütarekesi’nin ardından Ermeni ve Rum patrikhanelerinin işbirliği (30 Ekim 1918 –11 Ekim 1922)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt: 25, Sayı: 75, Ankara 2009, pp. 575-605.
• Güllü, Ramazan Erhan, Ermeni sorunu ve İstanbul Ermeni Pat¬rikhanesi (1878-1923), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2015.
• Halaçoğlu, Yusuf, Ermeni tehciri ve gerçekler (1914-1918), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2001.
• Halaçoğlu, Yusuf, Ermeni tehciri, Bâbıâli Kültür Yayıncılık, Istanbul 2005.
• Kajaznuni, Hovhannes, Taşnak Partisi’nin yapacaği bir şey yok, (Translation: Arif Acaloğlu), Kaynak Yayınları, Istanbul 2009.
• Karinian, Artashes Balasini, Ermeni milliyetçi akımları, (Translation: Arif Acaloğlu), Kaynak Yayınları, Istanbul 2007.
• Koçaş, Sadi, Tarih boyunca Ermeniler ve Türk-Ermeni ilişkileri, Altınok Yayınevi, Ankara 1967.
• Mazıcı, Nurşen, Belgelerle uluslararası rekabette Ermeni sorunu’nun kökeni 1878-1918, Der Yayınları, Istanbul 1987.
• Ormanian, Malachia, The church of Armenia: Her history, doctrine, rule, discipline, liturgy, literature and existing condition, (Translated from the French original to English by: G. Marcar Gregory), A. R. Mowbray & Co. Limited, London 1955.
• Öge, Ali Rıza, Meşrutiyetten Cumhuriyete bir polis şefinin gerçek anıları, Günlük Ticaret Gazetesi Tesisleri, Bursa 1982.
• Özçelik, İsmail, “1915’te Urfa’da Ermeni olayları ve İsyanı”, Askerî Tarih Bülteni, Vol: 11, Issue: 21, Ankara, August 1986, pp. 23-34.
• Payaslian, Simon, “The destruction of the Armenian church during the genocide”, Genocide Studies and Prevention, Volume: 1, Number: 2, Summer 2006, pp. 149-172.
• Pomiankowiski, Joseph, Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküşü, (Turkish Translation: Kemal Turan), Kayıhan Publications, Istanbul 1990.
• Shirajıyan, Arshavir, Bir Ermeni teröristin itirafları, (Turkihs Translator: Kadri Mustafa Orağlı), Kastaş Publications, Istanbul 2006.
• Talât Paşa’nın anıları, (Prepared by: Alpay Kabacalı),Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Istanbul 2009.