BABARAHÎM MEŞREB MENÂKIBNÂMESİ’NDE ZİKREDİLEN KALMUK HÜKÜMDARI KONGTAÇİ

Yıl 2021, Sayı: 10, 121 - 142, 23.12.2021

Orsolya Saraç

Öz

Çağatay Şairi ve Kalenderî derviş olan Babarahîm Meşreb’in menkıbevî hayatını ve şiirlerini aktaran Menâkıbnâme adlı eserde Kalmuk hükümdarı Kongtaçi isimli bir şahsiyet de zikredilmektedir. Bu araştırmada, mezkur eserde bulunan bilgiler göz önüne alınarak o dönemin hükümdarının kim olduğuna odaklanılmaktadır.
Bu makalenin ilk kısmında Menâkıbnâme’ye atıfta bulunularak Kongtaçi’nin yaşadığı yer ve zaman ile birlikte diğer bilgiler değerlendirilip tarihî kaynaklarla mukayese edilerek bu şahsiyetin Cungar hükümdarı Galdan Han olduğu tespit edilmeye çalışılmaktadır.
Oyrat-Cungar Hanlığı hakkında kısa bir giriş sunulmasının ardından, 1678 ile 1697 yılları arasında saltanat süren Galdan Han’ın hayatı aktarılmaya çalışılmıştır. Cungar Hanlığı’nın idaresinde çocukluk yıllarını 5. Dalay Lama’nın yanında Tibet’te geçirdikten sonra tahta oturan Galdan Han, tarih sahnesinde Hanlığın en parlak dönemini yaşamıştır. Saltanat süresince ülkesindeki iç karışıklıklar ve Qing İmparatoru Kangxi ile mücadele eden Galdan Han, Qing İmparatoruyla 1696 yılında cereyan eden savaşta mağlup olmasını müteakip 1697’de hayatını kaybetmiştir.
Galdan Han’ın, Babarahîm Meşreb’in hayatında önemli bir şahsiyet olarak nitelendirilen Aktağlık Şeyhi Hidâyetullâh Âfâk Hoca ile de yolları kesişmiştir. Dalay Lama’nın talebiyle Hidâyetullâh Âfâk Hoca’nın Doğu Türkistan topraklarındaki mücadelelerinde ona yardımcı olmuştur.
Menâkıbnâme’de Babarahîm Meşreb ve Kongtaçi arasında geçen hadiselerin merkezinde Kalmuk hükümdarı’nın İslam dinini benimsediği zikredilmektedir. Bu araştırmanın son kısmında Galdan Han’ın hangi inanca mensup olduğu ve İslam’ı benimseyip benimsemediği yönünde tarihî kaynakların ışığında bir değerlendirmede bulunulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Babarahim Meşreb, Çağatay edebiyatı, menâkıbnâme, Galdan, Cungar

KALMYK RULER KONGTACHI IN THE WORK OF BABARAHĪM MASHRAB'S MANAQIBNAMA

Öz

A person named Kalmyk Ruler Kongtachi is mentioned in the work called Manaqibnama, which conveys the legendary life and poems of Babarahīm Mashrab, a Chagatai poet and Qalandarī dervish. In this research, it is focused on who was the ruler of that period by considering the information contained in the aforementioned work.
In the first part of this article, it is determined that this personage is the Zunghar Ruler Galdan Khan, by referring to Manaqibnama and evaluating the place and time where Kongtachi lived, as well as other information and comparing it with historical sources.
After providing a brief overview of the Oirat-Zunghar Khanate, Galdan Khan, who reigned from 1678 to 1697, was tried to be introduced here with this paper. Galdan Khan, who took the throne of the Oirat-Zunghar Khanate after spending his childhood years in Tibet next to the 5th Dalai Lama, experienced the heyday of the Khanate on the historical stage. Galdan Khan, who struggled with internal turmoil in his country and the Qing Emperor Kangxi during his reign, was defeated in the war that took place in 1696 with the Qing Emperor, and then died in 1697.
Galdan Khan also crossed paths with Hidāyatullāh Āfāq Khoja, the Aktaglik Sheikh, who was described as an important figure in the life of Babarahīm Mashrab. At the request of the Dalai Lama, he helped Hidāyatullāh Āfāq Khoja in his war in East Turkestan.
In the Manaqibnama, it is mentioned that the Kalmyk Ruler adopted the religion of Islam at the center of the events between Babarahīm Mashrab and Kongtachi. In the last part of this research, an assessment is made in the light of historical sources about which faith Galdan Khan belongs to and whether he adopted Islam.

Anahtar Kelimeler

Babarahim Mashrab, Chagatay literature, manaqibnama, Galdan, Zunghar

Kaynakça

• Bahavudun, Muhemmettursun–Geyurani, Genizat–Kadir, İsmail–Ehet, Abiimit (ed.) (2002). Çaġatay Tilinin͡g İzaḫliq Luġiti. Ürümçi: Şincan͡g Ḫelik Neşriyati.
• Baipakov, K. M.–Kumekov, B. E. (2003). “The Kazakhs”. History of the Civilizations of Central Asia. V. Development in Contrast: From the Sixteenth to the Mid-Nineteenth Century. Editör: C. Adle, Irfan Habib and K. M. Baipakov. Paris: UNESCO. s. 89-108.
• Bartold, Vasiliy Vladimiroviç (2010). Orta Asya. Tarih ve Uygarlık. Çev. D. Ahsen Batur. Selenge Yayınları: İstanbul.
• Beckwith, Christopher I. (2009). Empires of the Silk Road : a history of Central Eurasia from the Bronze Age to the present. Prinston: Prinston University.
• Bogenbayev, Nurbolat–Calmırza, Aydın (2014). “Eski Türk Dünya Görüşündeki “Kut” ve “Karga” Kavramları”. Milli Folklor. S. 26/103. s. 69-79.
• Çağbayır, Yaşar (2007). Ötüken Türkçe Sözlük. C. 1-5. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Cahen, Gaston (1914). Some Early Russo-Chinese Relations. Şanghay: The National Review.
• Christian, David (2018). A History of Russia, Central Asia and Mongolia. / Inner Eurasia from the Mongol Empire to today, 1260-2000. C. 2. Hoboken: Wiley Blackwell.
• Dazheng, Ma (2003). “Tarim Basin”. History of civilizations of Central Asia. Development in contrast: from the sixteenth to the mid-nineteenth century. Editör: Adle, Chahryar-Habib, Irfan. C. 5. Paris: UNESCO Pub. s. 181-208.
• Dīvāne Meşreb (yz). Macar Bilimler Akademisi Kütüphanesi. Doğu Koleksiyonu. Nu. Török O. 384.
• D’Ohsson, A. Constantin (1921). Moğol Tarihi. C. 2. Çev. Mustafa Rahmi Balaban. Ankara: Maarif Vekâleti.
• Doerfer, Gerhard (1965). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen. C. 2. Wiesbaden: F. Steiner.
• Donnelly, Alton S. (1968). The Russian Conquest of Bashkiria, 1552–1740: A Case Study of Imperialism. New Haven, CT: Yale University Press.
• Fidancı, Mahmut (1994). Şâh Meşreb Menâkıb-nâmesi, İnceleme-Metin-Sözlük. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Grousset, René (1980). Bozkır İmparatorluğu. Attila, Cengiz Han, Timur. Çev.: M. Reşat Uzmen. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Gülerer, Salih (2013). “Türk Kültüründe Menâkıbnâmeler ve Menâkıbnâme Yazıcılığı”. Tarih Okulu Dergisi. S. 6/XVI (Aralık 2013). s. 233-262.
• Ḥażret-i Şāh-meşreb (yz). Macar Bilimler Akademisi Kütüphanesi. Doğu Koleksiyonu. Nu. Török O. 244.
• Howorth, Henry H. (1876). History of the Mongols. From the 9th to the 19th Century. Part 1. The Mongols Proper and the Kalmuks. London: Longmans, Green, and Co.
• Kalan, Ekrem (2005). Cungar Hanlığın Siyasî Tarihi. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi.
• Kanar, Mehmet (1998). Büyük Türkçe-Farsça Sözlük. İstanbul: Birim Yayıncılık.
• Kurban, İklil (1995). Doğu Türkistan İçin Savaş. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Kyýasowa, G.–Geldimyradow, A.–Durdyýew H. (2015). Türkmen Diliniň Düşündirişli Sözlügi. C. II. K-Z. Aşgabat: Ylym.
• Lessing, Ferdinand D. (1960). Mongolian-English Dictionary. Berkeley; Los Angeles: University of California Press.
• Mashrab (yz). Lund Üniversitesi Kütüphanesi Jarring Koleksiyonu. Nu. Jarring Prov. 272.
• Mehmed Âtıf (1998). Kaşgar Tarihi Bâis-i Hayret Ahvâl-i Garibesi. Hazırlayan: Vehbi Günay vd. Kırıkkale: Eysi Kitap ve Yayın.
• Menakib-i Shah Mashrab (yz). Gallica The Digital Library of the Bibliothèque Nationale de France (BnF). Nu. Turc 1416.
• Menaqib-i Mashrab (yz). İran Parlamento Kütüphanesi (Meclis-i Shurā-yi Islāmī Kütüphanesi, Tahran, İran). Nu. 17453.
• Meydan Larousse, Büyük Lûgat ve Ansiklopedisi (1992). C. 4. İstanbul: Sabah Gazetesi.
• Millward, J. A. (2007). Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang. New York: Columbia University Press.
• Miyawaki, Junko (1997). “The Birth of the Oyirad Khanship”. Central Asiatic Journal. S. 41/1. Wiesbaden.
• Miyawaki, Junko (2003), “History of the Dzungars: Introductory Survey”. History of the Civilizations of Central Asia. V. Development in Contrast: From the Sixteenth to the Mid-Nineteenth Century. Editör: C. Adle, Irfan Habib and K. M. Baipakov. Paris: UNESCO. s. 141-151.
• Necip, E. N. (2016). Uyghurche-Türkche Lughet / Uygurca-Türkçe Sözlük. Şanghay: Madi.
• Olgun, İbrahim–Drahşan, Cemşit (1363/1984). Farsça-Türkçe Sözlük / Farhang-i Fārsī-Turkī. Tabrīz: Intishārāt-i Talāsh.
• Ocak, Ahmet Yaşar (1992). Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Parlatır, İsmail–Hazai, György (2007). Macar Bilimler Akademisi Kütüphanesi’ndeki Türkçe El Yazmaları Kataloğu. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• Pelliot, Paul (1930). “Notes sur le "Turkestan" de M. W. Barthold”. T'oung Pao, Second Series, 27(1), 12-56.
• Perdue, Peter C. (2005). China Marches West: The Qing Conquest of Central Eurasia. London: The Belknap Press of Harvard University Press.
• Roux, Jean-Paul (2004). Türklerin Tarihi - Pasifikten Akdenize 2000 Yıl. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Saray, Mehmet (2017). Doğu Türkistan Türkleri Tarihi. İstanbul: Aygan Yayıncılık.
• Seydimbek, Akseleu (1997). Kazak Alemi. Almatı: Sanat.
• Smith, E. Gene (2001). Among Tibetan Texts: History and Literature of the Himalayan Plateau. Boston: Wisdom Publications.
• Steingass, Francis Joseph (1977). A comprehensive Persian-English dictionary: including the Arabic words and phrases to be met with in Persian literature: being Johnson and Richardson's Persian, Arabic, and English dictionary. London: Routledge & Kegan Paul.
• Şişman, Bekir (2012). “Köroğlu Destanı’nın Kazak Varyantındaki Tarihî, Sosyo-Kültürel Unsurlar”. Millî Folklor Dergisi. Yıl:12. Sayı: 45. s. 52-59.
• Tolkun, Selahittin (2001). “Meşreb (1640-1711)”. Türk Kültürü Dergisi. S. 454 (Şubat). s. 110-115.
• Waite, Edmund (2006). “From Holy Man to National Villain: Popular Historical Narratives About Apaq Khoja amongst Uyghurs in Contemporary Xinjiang”. Inner Asia. S. 8/1. s. 5-28.
• Yeğin, Abdullah (1985). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik büyük lûgat : eski ve yeni harflerle. İstanbul: Türdav.
• Yücel, Mualla Uydu (2011). “Kalmuklar”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 24. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. s. 267-268.
• Zenker, Theodor Julius (1866-1876). Türkisch-arabisch-persisches Handwörterbuch. Leipzig: Engelmann.