BELIEFS AND LEGENDS ABOUT DEER IN TURKISH CULTURE: CASES FROM KASTAMONU-KARABUK

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 14, 376 - 399, 30.12.2023

Ebubekir Yiğit

Öz

Legends are short narratives told and believed to be true about the creation and end of the world, historical events, supernatural persons and beings, and religious events. In this regard, it was important to compile, examine and transfer studies on legends fort he future generations. In this study, legends about deer were examined. Deer is an important animal in Turkish mythology and culture. The deer’s meat, milk, skin and horns are used, and it is considered sacred and respected by the Turks for its features such as helping and protecting gods, heroes and saints. For this reason, many legends, beliefs and practices about deer have been formed in Anatolia throughout history. Kastamonu and Karabük provinces were among the places where these legends were told. The fact that there are many mosques, lodges and tombs in these regions, especially saints, has brought about many stories. Especially the legends about deers have attracted attention in this sense. Based on this, in the study, legends and beliefs about deer in Kastamonu and Karabük provinces and district were identified and their place in folk culture was analyzed. In the Kastamonu region, “Benli Sultan Tomb”, “Şeyh Abdal Hasan Lodge and Tomb”, “Hepkebirler Mosque”, “Geyikli Mosque”, “Mahmut Bey Mosque”, “Haraçoğlu Mosque and Tomb”, “Şeyh İsmail Rumi Mosque and Lodge” and “Pınarbaşı Geyikli Mosque”; In the Karabük region, religious places such as “Bahattin Gazi (Geyikli Dede Hazretleri)”, “Yazıköy Keşkek Dede Tomb”, “Akçakese Village Mosque”, “Çalışlar Tomb” and “Göğeren Baba Abdullah Efendi Tomb” have been identified. Based on the acquired information, it was observed that the deer, which is considered sacred in Turkish mythology and culture, still has traces in Kastamonu and Karabük regions and maintains its vitality.

Anahtar Kelimeler

Turkısh culture, deer, legend, Kastamonu, Karabuk.

TÜRK KÜLTÜRÜNDE GEYİK VE GEYİKLE İLGİLİ EFSANELER: KASTAMONU-KARABÜK ÖRNEKLEMİNDE

Öz

Sözlü anlatılardan biri olan efsane; tabiatüstü şahıslar, varlıklar ve dini olaylar hakkında anlatılan ve gerçek olduğuna inanılan kısa anlatılardır. Çalışmada geyik konulu efsaneler incelenmiştir. Türk kültüründe geyik önemli bir hayvandır. Geyiğin etinden, sütünden, derisinden ve boynuzundan faydalanıldığı gibi Tanrılara, kahramanlara ve evliyalara yardım etmesi, onları koruması gibi özelliklerinden dolayı Türkler tarafından kutsal sayılmış ve kutsal sayıldığı için kahramanlara ve evliyalara yardım ettiğine inanılmıştır. Bu sebeple geçmişten bugüne Anadolu’da geyikle ilgili pek çok efsane, inanış ve uygulamalar oluşmuştur. Bu efsanelerin sıkça anlatıldığı yörelerin başında Kastamonu ve Karabük illeri gelmektedir. Bu yörelerde evliyalar başta olmak üzere birçok cami, tekke ve türbenin olması pek çok efsanenin de anlatılmasına imkân sağlamıştır. Özellikle geyiklerle ilgili anlatılan efsaneler bu anlamda dikkat çekmiştir. Buradan hareketle çalışmada Kastamonu ve Karabük il ve ilçelerinde geyikle ilgili efsane ve inanışlar tespit edilmiş ve bunların halk kültürü içerisindeki yeri tahlil edilmiştir. Kastamonu yöresinde “Benli Sultan Türbesi”, “Şeyh Abdal Hasan Tekkesi ve Türbesi”, “Hepkebirler Cami ve Türbesi”, “Geyikli Cami”, “Mahmut Bey Cami”, “Haraçoğlu Cami ve Türbesi”, “Şeyh İsmail Rumi Cami ve Tekkesi” ve “Pınarbaşı Geyikli Cami”; Karabük yöresinde ise “Bahattin Gazi (Geyikli Dede Hazretleri)”, “Yazıköy Keşkek Dede Türbesi”, “Akçakese Köyü Cami”, “Çalışlar Türbesi” ve “Göğeren Baba Abdullah Efendi Türbesi” gibi dinsel mekânlar tespit edilmiştir. Elde edilen bilgiler neticesinde Türk mitolojisinde ve kültüründe kutsal sayılan geyiğin günümüzde Kastamonu ve Karabük yörelerinde izlerinin bulunduğu ve canlılığını koruduğu sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk kültürü, geyik, efsane, Kastamonu, Karabük.

Kaynakça

• Akman, E. (2000). Safranbolu’daki adak yerleri ve bu yerlerle ilgili inançlar. Ankara: Safranbolu Hizmetbirliği Kültür Yayınları.
• Atlı, S. (2017). Kastamonu Taşköprü’de velî kültü I. Sûfî Araştırmaları. VIII (15), s. 43-64.
• Aytaş, G. (1999). Türk kültür ve edebiyatında geyik motifi ve Haza Destan-ı Geyik. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 11 (3), s. 161-170.
• Bekaroğlu, A., & Özden, H. (2023). Kastamonu’da kurt ve geyikler ile ilgili inanışlar (Orhun’dan Kastamonu’ya). Alınteri Sosyal Bilimler Dergisi, 7(1), s. 1-18.
• Beşkardeş, V., Uslu, Y. ve Uslu B. (2014). Geyikle ilgili bazı terimler üzerine düşünceler. Avrasya Terim Dergisi, 2(1), s. 17-24.
• Boratav, P. N. (2012). Türk mitolojisi Oğuzların Anadolu Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin mitolojisi, Ankara: Bilge Su Yayınları.
• Çınar, K. S. (2016). Bozkır kavimlerinin kültür ve mitolojilerinde geyik, kurt ve kartal (Başlangıcından Göktürk dönemi sonuna kadar). Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Dalkesen, N. (2015). Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk kültüründe geyik kültürü, Millî Folklor, (106), s. 59-67.
• Delihasanoğlu, M. (2022). Kastamonu halk inanışları üzerine bağlamsal bir inceleme. Yüksek Lisans Tezi, Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Demir, N. (2013). Türk efsaneleri. Ankara: Edge Akademi Yayınları.
• Deniz, T. & Yavaş, B. (2020). Karşılaştırmalı bir kültürel coğrafya araştırması: Bulak ve Yazıköy (Safranbolu) kırsalında keşkek yapımı ve kültürü. Journal of Humanities and Tourism Research, 10(3), s. 680-689.
• Durdu, A. (1998). Abdal Hasan ve Abdal Hasan türbesiyle ilgili inanç ve uygulamalar. Türk Halk Kültüründen Derlemeler. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Eliade, M. (2018). Şamanizm. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Ergin, M. (2020). Dede Korkut hikâyeleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Kalafat, Y. (1999). Horasan eri olarak bilinen Anadolu yatırları-1. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 40 (1-2), s. 511-524.
• Karabük İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. Karabük Rehberi.
• Kastamonu İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2019). Kastamonu Rehberi.
• Kemal, Y. (2009). Üç Anadolu efsanesi, Köroğlu, Karacaoğlan, alageyik. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kumartaşlıoğlu, S. (2015). Geyik boynuzlarının yatırlarda şifa için kullanımı. Milli Folklor Dergisi, (107), s. 137-148.
• Kurt, S. N. (2020). Türk mitolojisi evreninde geyik motifi üzerine genel bir inceleme. Simit Çay Betik, (2), s. 60-73.
• Mandaloğlu, M. (2013). Türk mitolojisinden Anadolu’ya taşınan kültür: Geyik motifi, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6(27), s. 383- 391.
• Mısırlı, İ. (2019). Kastamonu’nun manevi iklimi. Ankara: Detay Yayıncılık.
• Ocak, A. Y. (1999). Osmanlı İmparatorluğu’nda marjinal sûfilik: Kalenderîler (XIV-XVII. yüzyıllar). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2012). Alevi Bektaşi inançlarının İslam öncesi temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ögel, B. (2014). Türk mitolojisi I. Cilt. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ögel, B. (2014). Türk mitolojisi II. Cilt. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Sezer, M. A. (2022). Geyik avı ile ilgili inanışlar: Alageyik ve geyikler lanetler örneği. Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10(2), s. 97-105.
• Şimşek, E. (1995), “Giresun ve çevresinde anlatılmakta olan ‘ana geyik’ efsanesinde mitolojik unsurlar” Milli Folklor Dergisi, (26), s. 17-22.
• Tabakoğlu, M. (2016). Tosyalı bazı mutasavvıflar üzerine notlar. Toplum Bilimleri Dergisi, 10(20), s. 195-210.
• Tanrısever, C., Pamukçu, H. ve Saraç, Ö. (2019). Kastamonu Efsaneleri. (Edt. İrfan Mısırlı). Ankara: Detay Yayıncılık.
• Thompson S. (1955). Motif-ındex of folk-literatüre. Indiana University Press.
• Uçar, Z. (2014). Türk kültüründe geyik ve geyikli baba üzerine gözlemler. Kültür Evreni Dergisi, (21), 129-145.
• Yeşildal, Ü. Y. (2007). Anadolu folklorunda geyik. Yüksek Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Zengin, A. Y. (2002). Kastamonu evliyaları. İstanbul: Özen Matbaacılık.
• Sözlü Kaynaklar: KK-1: Nezahet Katırcıoğlu, Kastamonu, 1964. İlkokul mezunu, Emekli. (Görüşme: 11.4.2023).
• KK-2: Behiye Kayıkçı, Kastamonu, 1980, İlkokul mezunu, Emekli. (Görüşme: 15.4.2023).
• KK-3: Satılmış Tiftik, Kastamonu, 1976, Lise mezunu, Marangoz ustası. (Görüşme: 12.5.2023).
• KK-4: Ali Yılmaz, Kastamonu, 1970, İlkokul mezunu, İnşaat ustası. (Görüşme: 22.5.2023).
• KK-5: Mehmet Duymaz, Safranbolu, 1960, İlkokul terk, Serbest meslek. (Görüşme: 22.5. 2023).
• KK-6: Şerife Yılmaz, Eflani, 1975, İlkokul terk, Ev hanımı. (Görüşme: 09.6.2023).
• KK-7: Münevver Bilmez, Karabük, 1978, İlkokul terk, Ev hanımı. (Görüşme: 11.6.2023).
• KK-8: Emine Baysal, Kastamonu/Merkez, 1980, İlkokul, Çiftçi. (Görüşme 16.11.2023).
• KK-9: Kamil Baysal, Kastamonu/Merkez, 1985, İlkokul, Çiftçi. (Görüşme 16.11.2023).
• KK-10: Şerafettin Çakıcı, Karabük/Merkez, 1990, Ortaokul terk, Serbest meslek. (Görüşme 17.11.2023).