THE RELATIONSHIP BETWEEN WAQF AND THE ENVIRONMENT IN AMASYA DURING THE OTTOMAN PERIOD

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 15, 58 - 91, 29.06.2024

Ömer Sait Türkmen

Öz

The waqf institution, which is one of the most influential and important institutions of Islamic civilization, has reached its evolution by experiencing the peak of its development during the Ottoman period. This concept, which makes its presence felt in many social, economic, religious and cultural fields, has also been included in the environmental issue by direct and indirect means. While the conditions of the founders of the waqf, the securities and real estate they have donated, the staff established, the services provided and the practices have led to the emergence of a sustainable environmentalist understanding, they have also prevented many problems that are considered environmental problems today. Although Istanbul, which is especially the capital, contains many examples of this relationship, this situation also applies to the city of Amasya.
There are various researches dealing with the issue of waqf-environment relationship. However, the number of studies that reveal this relationship in particular cities does not seem to be at a sufficient level. Along with archival documents such as waqf, hurûfat and tahrir notebooks and court registers, which are the main sources used in this research, the data obtained from the research works were supplemented with tables and maps where necessary, in order to reveal the relationship between waqf and the environment in the city of Amasya during the Ottoman period.

Anahtar Kelimeler

Waqf, Environment, Amasya, City, Ottoman Empire

OSMANLI DÖNEMİNDE AMASYA'DA VAKIF VE ÇEVRE İLİŞKİSİ

Öz

İslam medeniyetinin en etkili ve önemli müesseselerinden olan vakıf müessesesi, Osmanlılar döneminde gelişiminin zirvesini yaşayarak, tekâmüle ulaşmıştır. Sosyal, ekonomik, dinî, kültürel birçok alanda varlığını hissettiren bu kavram, doğrudan ve dolaylı yollarla çevre konusuna da dâhil olmuştur. Vakıf tesis edenlerin şartları, vakfettikleri menkul ve gayrimenkuller, tesis edilen kadrolar, sunulan hizmetler ile uygulamadaki pratikler sürdürülebilir bir çevreci anlayışın ortaya çıkmasına neden olurken, günümüzde çevre sorunu olarak görülen birçok problemin de önüne geçmiştir. Özellikle payitaht olan İstanbul, bu ilişkiye dair birçok örnek barındırsa da bu durum, Amasya şehri için de geçerlidir.
Vakıf-çevre ilişkisi konusunu ele alan çeşitli araştırmalar bulunmaktadır. Ancak şehirler özelinde bu yöndeki ilişkileri ortaya koyan çalışmaların sayısı yeterli düzeyde görünmemektedir. Bu araştırmada kullanılan temel kaynaklar olan vakfiyeler, hurufat ve tahrir defterleri ile kadı sicilleri gibi arşiv vesikalarıyla birlikte; araştırma eserlerden de elde edilen veriler gerekli görülen yerlerde tablo ve haritalarla desteklenerek Osmanlı döneminde Amasya şehri özelinde vakıf ve çevre ilişkisi ortaya koyulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Vakıf, Çevre, Amasya, Şehir, Osmanlı Devleti

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Evkaf Vakfiyeler (Ev. Vkf). : 4/10, 4/16, 17/34, 17/54, 18/5, 19/7, 20/8.
• Tahrir Defteri (TD): No 387.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA) Hurûfat Defterleri (HD): 531, 532, 533, 536, 1057, 1061, 1068, 1071, 1072, 1140.
• Vakfiye Defteri (VD): 578, 579, 582, 586, 587, 590, 593, 595, 605, 608-2, 607, 609, 610, 615, 618-2, 626-2, 627, 732, 747, 1759, 2113, 2139.
• Amasya Şer’iye Sicilleri (AŞS) Defter No: 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 13, 14, 15, 25, 28, 33, 44, 49, 54, 59, 62, 63, 66, 67, 71, 76, 76, 77, 78, 83, 87, 90.
• Araştırma Eserler (Kitaplar ve Makaleler) Akgündüz, A. (1993). Osmanlı Kanunnâmeleri (Cilt VI). İstanbul: Fey Vakfı Yayınları.
• Akgündüz, A. (İstanbul). Osmanlı Devleti’nde Belediye Teşkilatı ve Belediye Kanunları. 2005: Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
• Altınay, A. R. (2000). Onuncu Asr-ı Hicrîde İstanbul Hayatı. (A. Uysal, Dü.) Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Ateş, İ. (1987). Kanuni Sultan Süleyman’ın Su Vakfiyesi. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Ayverdi, E. H. (1958). Fatih Devri Sonlarında İstanbul Mahalleleri, Şehrin İskânı ve Nüfusu. VD(4), s.245-248.
• Başol, S., & Çamlı, M. (2010). Keşif ve Tamir Belgelerinin Osmanlı İktisat Tarihi Araştırmaları Açısından Önemi (Konya Şer’iye Sicillerinden Örneklerle). OTAM (XXVII), s.1-27.
• Bayartan, M. (2005). Osmanlı Şehrinde Bir İdari Birim: Mahalle. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi (XIII), s.93-107.
• Berki, A. H., & Çumralı, S. (1959). Su Hakları “Eski ve Yeni Hükümlere Göre. Ankara: Yeni Matbaa.
• Bozkurt, N. (2004). Mezarlık. DİA (Cilt XXIX, s. 519-522). Ankara.
• Çeçen, K. (1991). Üsküdar Suları. İstanbul: İski Yayınları.
• Çelebi, E. (1999). Seyahatnâme (Cilt II). (Y. Dağlı, Z. Kurşun, & S. A. Kahraman, Haz.) İstanbul: YKY. Sünen-i Ebû Dâvûd, Zekât.
• Dernschwan, H. (1992). İstanbul ve Anadolu’ya Seyahat Günlüğü. (Y. Önen, Çev.) Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ergenç, Ö. (1982). Osmanlı Şehirlerinde Yönetim Kurumlarının Niteliği Üzerine Bazı Düşünceler. VIII. Türk Tarih Kongresi (1976) Kongreye Sunulan Bildiriler II (s. 1271). içinde Ankara: TTK.
• Ergenç, Ö. (2013). Osmanlı Şehir Tipolojisi ve Vakıflar. Vakıf Medeniyeti ve Şehri Sempozyumu Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, s. 183-184.
• Ergin, O. N. (1936). Türkiye’de Şehirciliğin Tarihi İnkişafı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları.
• Eroğlu, H. (2000). XV. Yüzyıl Tabiplerinden Şerafeddin Sabuncuoğlu ve Amasya Darüşşifası. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi(11), s. 147-156.
• Güneri, H. (1971). Vakıf Sular ve Su Vakıfları. VD(9), s.67-80.
• Halaçoğlu, Y. (1995). XVI.- XVII. Yüzyıllarda Osmanlı Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı. Ankara: TTK.
• Abdizâde Hüseyin Hüsameddin. (R 1327/ M 1909). Amasya Tarihi (Cilt I-II). İstanbul: Hikmet-i İslâmiye Matbaası.
• İşpirli, M. (1991). Avarız. DİA (Cilt IV, s. 109). İstanbul.
• Kallek, C. (2020). Müd. DİA (Cilt XXXI, s. 455-457). Ankara.
• Karaman, H., Çağrıcı, M., Dönmez, İ., & Gümüş, S. (Dü). (2006). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kur'an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir.
• Karataş, A. İ. (2008). Bursa Suları ve Su Vakıfları. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, VII(2), s. 379-417.
• Kazıcı, Z. (2008, Mayıs 15-16). Vakıfların Çevre ile İlgili Hizmetleri. Uluslararası Çevre ve Din Sempozyumu Bildiriler, II, s. 335-342.
• Kıvrım, İ. (2009). Osmanlı Mahallesinde Gündelik Hayat (17. Yüzyılda Gaziantep Örneği). Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, VIII(1), s. 231-255.
• Kıvrım, İ. (2019). Mahalle Avarız Vakıfları (17. Yüzyıl Ayntab Örneği). Gaziantep Üniversitesi Ayıntab Araştırmaları Dergisi, II(2), s. 34-49.
• Kıvrım, İ., & Elmacı, S. (2011). Osmanlı Döneminde Amasya’da İpekçilik. Turkish Studies, VI(4), s. 715-728.
• Kuban, D. (1968). Anadolu- Türk Şehri Tarihi Gelişmesi, Sosyal ve Fiziki Özellikleri Üzerine Bazı Gelişmeler. VD(7), s. 53-73.
• Kavaklı Kundakçı, S. (2011). XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Amasya: Şer’iyye Sicillerine Göre. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmış Doktora Tezi.
• Kunter, H. B. (1947). Amasya Darüşşifası. Halkevleri ve Halkodaları Dergisi, I(8), s.12-13.
• Hızlı, M. (1994). Osmanlı Vakıf Sisteminde “Rakabe”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, VI (1), s. 53-70.
• İbn Mâce, Edeb.
• Martal, A. (1988). XVI. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Su-Yolculuk. Belleten, I(2), s. 1585-1610.
• Miquel, A. (1991). İslam ve Medeniyeti. (A.Fidan, & H. Menteş, Çev.) İstanbul: Birleşik Yayınları.
• Nasr, S. H. (2002.). İslâm'ın Kalbi. (A. Demirhan, Çev.) İstanbul: Gelenek Yayıncılık.
• Orhonlu, C. (1981). Şehir Mimarları. Osmanlı Araştırmaları, II(1), s. 1-30.
• Orhonlu, C. (1984). XVI. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Su-Yolcu Kuruluşu. S. Özbaran (Dü.) Osmanlı İmparatorluğunda Şehircilik ve Ulaşım Üzerine Araştırmalar (s. 78-82). İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Önge, Y. (1984). Vakıf Müessesesinde Su ve Önemi. Vakıf Haftası 5-11 Aralık 1983 Bildiriler Kitabı (s. 23-24). Ankara.
• Özcan, G. (2017). Osmanlı Şehirciliği ve Vakıflar. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Özdemir, İ. (2001). Yalnız Gezegen. İstanbul: Kaynak Yayınlar.
• Özdemir, İ. (2002). Osmanlı Toplumunda Çevre Anlayışı. Türkler (Cilt X, s. 598-609). Ankara.
• Öztürk, N. (1995). Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Öztürk, S. (2007). Çevre İnsan ve Tarih (Cilt II). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Öztürk, S. (2007). Osmanlı Döneminde Çevrenin Korunmasında ve Geliştirilmesinde Vakıfların Rolü. 2007 Vakıf Medeniyeti Çevre Yılı ve Vakıflar Haftası Etkinlikleri Kitabı (s. 3-51). içinde Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Raczynski, E. (1980). 1814' de İstanbul ve Çanakkale'ye Seyahat. (K. Turan, Çev.) İstanbul: Tercüman Yayınları.
• Şeker, M. (1992). Osmanlı Vakfiyelerinde Çevre Bilinci ve Örnekleri. Ekoloji ve Çevre Dergisi, I(4), 26-30.
• Şeker, M. (1999). Fetihlerle Anadolu'nun Türkleşmesi ve İslamlaşması. İstanbul: Diyanet Yayınları.
• Şimşirgil, A., & Ekinci, E. (2008). Ahmet Cevdet Paşa ve Mecelle. İstanbul: KTB Yayınları. Ebu Abdullah Muhammed İbn Bauta Tancî. (2004). İbn Batûta Seyahatnâmesi (Cilt I). (S. Aykut, Çev.) İstanbul.
• Temiz, M., & Açık, T. (2017). 1-3 Numaralı Amasya Şeriyye Sicillerine Göre Mülk Satışları. Uluslararası Amasya Sempozyumu (4-7 Ekim 2017), (s. 583-604). Amasya.
• Texier, C. (2002). Küçük Asya / Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi (Cilt III). (A. Suat, Çev.) Ankara: Enformasyon ve Dökümantasyon Hizmetleri Vakfı.
• Toruk, F. (2003). Seyahatnâmelerde Amasya. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi(8), s. 196-206.
• Tozer, H. F. (1881). Turkish Armenia and Eastern Asia Minor. London: Longsman Green and Co.
• Türkmen, Ö.S. (2023). Amasya Şehrinin Fiziki Oluşumunda Vakıfların Rolü (XIII-XVIII. yüzyıl). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1927). Kitabeler. İstanbul: Maarif Vekâleti.
• Ülker, M. (1992). Amasya Darüşşifası. I. Türk Tıp Tarihi Kongresi (17-19 Şubat 1988): Kongreye Sunulan Bildiriler, s. 267-269. içinde Ankara: TTK.
• Yediyıldız, M. A. (2008). Osmanlı Toplumu ve Çevre. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, XVII(2), 147-158.
• Yinanç, R. (1982). Selçuklu Medreselerinden Amasya Halifet Gazi Medresesi ve Vakıfları. VD(15), s. 5-22.
• Yörük, D. (2016). Osmanlıdan Günümüze Türk Toplumunda Çevre Anlayışının Gelişmesinde Vakıflar ve Dernekler . Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi(40), s. 361-372.