ÇAYBAĞI (KOTUR) HAVZASININ (SARAY-VAN) JEOMORFOLOJİSİ VE JEOMORFOMETRİK ÖZELLIKLERİ

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 16, 230 - 272

Bülent Matpay

Öz

Yer şekillerinin oluşum ve gelişim süreciyle drenaj ağının kuruluşu ve gelişimi arasında güçlü bir bağ vardır. Yer şekilleri ve drenaj ağı özellikleri üzerinde rolü olan iç ve dış etmenlerden bazen biri diğerinden daha ön plana çıkabilmektedir. Bunlardan hangisinin etkin olduğu bilinirse havzanın jeomorfolojik evrimi, drenaj ağı özellikleri, topoğrafyayla ilişkisi açıklanabilir. Jeomorfometrik analizi yapılan havza, Van Gölü’nün doğusunda İran sınırındadır. 653 km2 alana sahip havzanın ana akarsuyu Çaybağı Çayı’dır. Çalışmada literatür araştırması, uzaktan algılama (UA) teknikleri, coğrafi bilgi sistemleri (CBS) yazılımı ve arazi çalışmalarından faydalanılmıştır. Çalışma alanının jeomorfometrik özelliklerinin daha önce izah edilmemiş olması, havzanın özel bir konumda (Türk- İran sınırında) ve özgün nitelikte olması, havzanın erozyon, taşkın, yerleşme sorunları, arazi kullanımı gibi sorunları içermesi bakımından önem arz etmektedir. Çalışmada yapılan analiz verileri ve elde edilen bulgular havza planlayıcılara, havza sorunlarının çözümünde rehber olması bakımından önemlidir. Analizler neticesinde havzada eğimin yüksek, erozif faaliyetlerin fazla, genel olarak gençlik evresinde, dinamik, dış bükey, dantritik karakterli, morfolojinin kısa mesafelerde değiştiği anlaşılmıştır. Havzada meydana gelen taşkınların oluşumunda, üst dizinlerden gelen yüksek akım ve kısa zamanlı maksimum akımların etkin olduğu hesaplanmıştır. Havzanın kuzeyinden güneyine doğru yükselti kademesinin arttığı görülmüştür. Havza morfolojisinin gelişiminde neotektonikle gelişen rejim değişikliğinin, flüvyal süreçlerle artan
yamaç işlemesinin rolü fazladır. Çalışma, Van Gölü havzasının diğer alt havzalarıyla korelasyonu, havza önceliklendirilmesinde planlayıcılara rehber niteliğindedir.

Anahtar Kelimeler

jeomorfometri, jeomorfoloji, çaybağı havzası, fiziki coğrafya, saray

GEOMORPHOLOGY AND GEOMORPHOMETRİC CHARACTERİSTİCS OF ÇAYBAĞI (KOTUR) BASİN (SARAY-VAN)

Öz

There is a strong connection between the formation and development process of landforms and the establishment and development of the drainage network. Internal and external factors can sometimes be more prominent than the other on landforms and their features. If it is known which of these is effective, the geomorphological evolution of the basin, its drainage network features and its relationship with topography can be explained. The basin, whose geomorphometric analysis was carried out, is on the border with Iran, east of Lake Van. The main stream of the basin, which has an area of 653 km2, is Çaybağı Stream. Literature research, remote sensing, Geographic Information Systems and field studies were used in the study. This work; It is important that the geomorphometric features of the basin have not been explained before, that the basin is in a special location (on the Turkish-Iranian Border) and has a unique character, and that the basin contains problems such as erosion, floods, settlement problems and land use. The analysis data found in the study are important in terms of guiding basin planners in solving basin problems. As a result of the analysis, it was understood that the slope in the basin is high, erosive activities are high, generally in the youth phase, it is dynamic, convex, dendritic in character, and the morphology changes in short distances. It has been calculated that the high flow and short-term maximum flows coming from the upper series are effective in the formation of floods in the basin. It has been observed that the elevation level increases from north to south of the basin. In the development of basin morphology, the regime change that develops with neotectonics and the increasing slope cultivation with fluvial processes have a significant role. The study's correlation of the Lake Van basin with its sub-basins serves as a guide for planners in basin prioritization.

Anahtar Kelimeler

Geomorphometry, Geomorphology, Çaybağı Basin, Physical Geography, Saray.

Kaynakça

• Agarwal, C.S., (1998). Study of Drainage Pattern through aerial data in Navgarh area of Varanasi district, U.P. Journal Indian Society of Remote Sensing, 26: 169-175.
• Ali, S.A., Khan, N. (2013). Evaluation of morphometric parameters; A remote sensing and GIS based approach. Open Journal of Modern Hydrology, Vol.3 No.1: 20-27. Article ID:27229,8 pages Doı:10.4236/ojmh.2013.31004
• Altıparmak, S. ve Türkoğlu, N. (2018). Yakacık Çayı Havzasının Hatay Morfometrik Analizi. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Dergisi, 58 (1) , 353-374.
• ASF, (2023). 21.01.2024, https://search.asf.alaska.edu/ #/? dataset =ALOS
• Akkaya Aslan, Ş. T., Gündoğdu, K. S., & Demir, A. O. (2004). Sayısal yükseklik modelinden yararlanılarak bazı havza karakteristiklerinin belirlenmesi: Bursa Karacabey İnkaya Göleti havzası örneği. Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 18(1), 167-180.
• Avcı, V. (2023). Esmahanım Deresi Havzası’nın (Akçakoca- Düzce) Morfometrik Özellikleri ve Taşkınlara Etkisi. Bartın Orman Fakültesi Dergisi, 25(1), 96-118. Doi: 0.24011/barofd.1148666
• Avcı, V. ve Sunkar, M. (2015). Giresun'da sel ve taşkın oluşumuna neden olan Aksu çayı ve batlama deresi havzalarının morfometrik analizleri. İstanbul Üniv. Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü Coğrafya Dergisi, 30, 91-119.
• Baiju, C. K., Kumar, B. A., Gopinath, G., Chandran, M. S., & Ramkumar, T. (2015). GIS Based Morphometric Analysis of the Kochara Sub-Watershed of Greater Periyar Plateau (GPP) of South Western Ghats, India. International Journal of Advanced Remote Sensing and GIS, 4(1), 895-910.
• Baumgardner, R. W. (1987). Morphometric studies of subhumid and semiarid drainage basins, Texas Panhandle and Northeastern New Mexico (No. 163). Bureau of Economic Geology. University of Texas at Austin.
• Biswas, S., Sudhakar, S., Desai, V.R., (1999). “Prioritisation of Subwatersheds Based on Morphometric Analysis of Drainage Basin: A Remote Sensing and GIS Approach”, Journal of the Indian Society of Remote Sensing, Vol. 27, No.3, p. 155-166.
• Bozdoğan, M., & Canpolat, E. (2023). Drenaj havzalarındaki morfotektonik özelliklerin jeomorfik analizlerle incelenmesi: Delibekirli (Kırıkhan/Hatay) havzası örneği. Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi (11), 22-51. https://doi.org/10.46453/jader.1207265
• Bull, W.B. (1977) Tectonic Geomorphology of the Mojave Desert. USGS Contract Report, Office of Earthquakes, Volcanoes and Engineering, Menlo Park, CA
• Bull, W.B. and McFadden, L.D. (1977) Tectonic Geomorphology North and South of the Garlock Fault, California. In: Doehring, D.O., Ed., Geomorphology in Arid Regions: A Proceedings Volume of the 8th Annual Geomorphology Symposium, State University of New York, Binghamton, 23-24 September 1977, 115-138.
• Chandrashekar, H., Lokesh, V.K., Sameena,M., Roopa, J., Ranganna, G., 2015. GIS-based morphometric analysis of two reservoir catchments of Arkavati River, Ramanagaram District, Karnataka. International Conference on Water Resources, Coastal and Ocean Engineering (ICWCOE 2015), Aquatic Procedia, 4: 1345-1353.
• Chorley, R. J. (1957). Climate and morphometry. The Journal of Geology, 65(6), 628-638.
• Coşkun, M. ve Öztürk, A. (2022). Havza önceliklendirmesi bakımından Ermenek Çayı Havzası ve Gökçay Havzasının karşılaştırmalı morfometrik analizi. Turkish Journal of Forestry, 23(1), 1-10. https://doi.org/10.18182/tjf.1024569
• Cürebal, İ. (2004). Madra Çayı Havzasının Hidrografik Özelliklerine Sayısal Yaklaşım. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7 (11), 11-24.
• Cürebal, İ. (2006). Strahler yöntemiyle komşu akarsu havzalarının karşılaştırmalı analiz: Mıhlı ve Şahin Dereleri. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8 (2), 71 –84.
• Cürebal, İ. ve Ekinci, D. (2006). Kızılkeçili Deresi havzasında CBS tabanlı RUSLE (3D) yöntemiyle erozyon analizi. Türk Coğrafya Dergisi, 0 (47) , 115-129.
• Delibekirli (Kırıkhan/Hatay) Havzası Örneği. Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi (11), 22-51.
• Dursun, İ. ve Babalık, A. A. (2023). Burdur Gölü Havzasındaki morfometrik parametrelerin ve erozyon durumunun değerlendirilmesi. Turkish Journal of Forestry, 24 (1), 25-38. DOI: 10.18182/tjf.1205157
• Eagleson, P. S. (1970). Dynamic Hydrology, McGraw-Hill, New York, USA.
• Ege, İ., & Avsever, D. (2021). Sille çayı havzası’nın (Konya) morfometrik özelliklerinin CBS ile belirlenmesi. Gelecek Vizyonlar Dergisi, 6(2): 40-63.
• Ege, İ., & Duman, N. (2020). Maymun dağı (Çardak-Denizli/Dazkırı-Afyonkarahisar)’nın morfotektonik özelliklerinin CBS ile belirlenmesi. Turkish Studies-Social, 15(1), 277-307.
• Ege, İ., Polat, S., & İzmirli, E. (2019). Özdemirci (Çivril–Denizli) havzasının morfotektonik özelliklerinin CBS ile belirlenmesi. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 16(44), 141-167.
• Ekinci, D., (2011) Safranbolu ve Çevresinin–Araç Çayı’nın, Soğanlı ve Eflanlı Çayları Ağız Noktaları Arasında Kalan Kısmına Ait Akarsu Havzasının- Jeomorfoloji Özellikleri. Titiz Yayınları, İstanbul.
• Elbaşı, E. (2015). Maramara Denizi Akarsu Havzalarının Morfometrik Analizi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Coğrafya Anabilim Dalı (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul.
• Erginal, A. E. ve Cürebal, İ. (2007). Soldere Havzasının Jeomorfolojik Özelliklerine Morfometrik Yaklaşım: Jeomorfik İndisler ile Bir Uygulama. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (17), 203-210.
• Erinç, S. (2001). Jeomorfoloji I (Güncelleştirenler; Ahmet ERTEK, Cem Güneysu). İstanbul: Der yayın 3. Basım.
• Gray, D.M. (1961). Interrelationships of watershed characteristics. Journal of Geophysical Research, 66: 1215- 1223. Doı: 10.1029/jz066i004p01215.
• Horton, R. E. (1932). Drainage-basin characteristics. transactions. American geophysical union, 13(1), 350-361.
• Horton, R. E. (1945). Erosional development of streams and their drainage basins; hydrophysical approach to quantitative morphology. Geological society of America bulletin, 56(3), 275-370.
• Hoşgören, M.Y. (2001). Hidrografya’nın Ana Çizgileri I: Yeraltısuları-Kaynaklar-Akarsular. Çantay Kitabevi, 4. Baskı, İstanbul.
• İmamoğlu, A. (2020). Alaca Çayı Havzası Erozyon Durumunun Morfometrik Ölçümler ile İlişkisi. Avrupa Bilim ve Teknoloji Dergisi, (18), 868-878.
• Karaaslan, S. ve Karataş, A. (2017). Istranca Dağlarında Drenaj Şebekesinin Kuruluş ve Gelişimi. Uluslararaları Jeomorfoloji Sempozyumu Bildiriler Kitabı (s.127- 133). Elazığ.
• Karabulut M.S. (2016). Drenaj Havzalarının Aster GDEM ve SRTM Verileri Temelinde Karşılaştırmalı Jeomorfometrik Analizi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya Anabilim Dalı (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul.
• Karataş, A. (2014). Karasu Çayı Havzasının Hidrografik Planlaması, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya Anabilim Dalı, Doktora Tezi, İstanbul.
• Karataş, A. (2017). Karasu Çayı Havzasının Hidrografik Planlaması. İstanbul: Çantay Kitabevi.
• Keller, E. & Pinter, N. (2002). Active Tectonics: Earthquakes, Uplift, And Landscape. New Jersey: Prentice Hall
• Ketin, İ., (1977). Van Gölü ile Iran Sınırı Arasındaki Bölgede Yapılan Jeoloji Gözlemlerinin Sonuçları Hakkında Kısa Bir Açıklama. Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni, c. 20, 79–85.
• Mahadevaswamy, G., Nagaraju, D., Siddalingamurthy, S., Lakshmamma, Mohammad, S. I., Nagesh, P. C. and Krishna, R., (2011). Morpometric Analysis of Nanjangud Taluk, Mysore District, Karnataka, India, Using GIS Techniques, International Journal of Geomatics and Geosciences, 1 (4), 721-734.
• Matpay, B. (2011). Akgöl ve yakın çevresinin jeomorfolojisi: Özalp, Van-Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), van.
• Matpay, B., & Seyitoğulları, M. A. (2023). Çaybağı (Kotur) havzasının (Van-Saray) eğim ve yükselti koşulları bakımından arazi kullanımının ortaya konulması. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 63(2), 1428-1453 https://doi.org/10.33171/dtcfjournal.2023.63.2.21
• Melton, M. (1957). An Analysis of the Relations Among Elements of Climate, Surface Properties and Geomorphology. Department of Geology, Columbia University, Technical Report, 11, Project NR 389-042. Office of Navy Research, New York.
• Miller, V. C., (1953). A quantitative geomorphic study of drainage basin characteristics in the Clinch Mountain area, Virginia and Tennessee, Technical Report no: 3, Department of Geology, Columbia University, New York, USA.
• MTA, 2007, ‘‘Van İlinin Yerbilim Verileri’’, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Jeoloji Etüdleri Dairesi, Ankara
• NIH, (1998). Representative Basin Studies: Morphometric Analysis of Suddagedda Basin, Andhra Paradesh, National Institute of Hyrology, Jal Vigyan Bhavan, RoorkeIndia.
• Obi Reddy, G.P., et al. (2004). Drainage Morphometry and Its Influence on Landform Characteristics in a Basaltic Terrain, Central India: A Remote Sensing and GIS Approach. International Journal of Applied Earth Observation and Geoinformation, 6, 1-16.
• Ödeker, B. ve Türkoğlu, N. (2020). Sabuncular Deresi Havzası'nın (Rize/Çayeli)Morfometrik Özelliklerinin Coğrafi Bilgisistemleri (CBS) ile Belirlenmesi, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt: 60 Sayı: 1 Sayfa Aralığı: 14-38 DOI: 10.33171/dtcfjournal.2020.60.1.2
• Özdemir, H. (2011). Havza Morfometrisi ve Taşkınlar. Fiziki Coğrafya Araştırmaları; Sistematik ve Bölgesel. Ed. Deniz Ekinci. İstanbul: Türk Coğrafya Kurumu Yay., 457-474.
• Özşahin, E. (2010). Komşu akarsu havzalarının morfometrik analiz: Sarıköy ve Kocakıran Dereleri temel üzerine bir çalışma (Gönen Havzası, Güney Marmara). Fırat Üniv. Sosyal Bilimler Dergisi, 20 (1), 139 -154.
• Özşahin, E. (2015). Ganos (Işıklar) Dağı ve yakın duygular (Tekirdağ) akarsuların tahkim özellikler, Uluslararası Günlük ile ilgili Sosyal Bilim, 35, 139 –162
• Öztekinci Y. S. ve Coşkun, M. (2021). Devrek Çayı Havzasının Vejetasyonu ve Hidrografyası, İksad Publishing House, Ankara, s. 379.
• Öztürk, B. ve Erginal, A. E. (2008). Bayramdere Havzasında (Biga Yarımadası-Çanakkale) havza gelişiminin morfometrik analizler ve jeomorfoik indislerle incelenmesi. Türk Coğrafya Dergisi, 50, 61- 68.
• Öztürk, M. Z., Özkan, D. ve Şimşek, M. (2019). Kapadokya Bölgesinin drenaj özellikleri. Coğrafya Dergisi, Journal of Geography, 38, 1-12.
• Patton, P. and Baker, V. (1976). Morphometry and Floods in Small Drainage Basis Subject of Driverse Hydrogeomorphic Controls. Water Resources Research, 12 (5), 941-952. https://doi.org/10.1029/WR012i005p00941
• Patton, P. C., (1988) Drainage basin morphometry and floods. In: Baker VR, Kochel RC, Patton PC (eds) Flood geomorphology. Wiley, USA, pp 51–65.
• Pike, R. J. (2000). Geomorphometry - diversity In quantitative surface analysis, Progress in Physical Geography, 24 (1), 1–20.
• Pike, R. J., and Wilson, S. E. (1971). Elevation-relief ratio, hypsometric integral, and geomorphic area- altitude analysis. Geological Society of America Bulletin, 82(4), 1079-1084.
• Rama, V. Anantha. (2014). “Drainage Basin Analysis for Characterization of 3rd Order Watersheds Using Geographic Information System (GIS) and ASTER Data.” Journal of Geomatics Vol: 8.2.
• Reddy, G. P. O., Maji, A. K. ve Gajbhiye, K. S. (2004). Drainage morphometry and its influence on landform characteristics in a basaltic terrain, Central India–a remote sensing and GIS approach. International Journal of Applied Earth Observation and Geoinformation, 6(1), 1-16.
• Schumm, S. A. (1956). Evolution of drainage systems and slopes in badlands at Perth Amboy, New Jersey. Geol. Soc. Am. Bul, 67, 597- 646.
• Seyitoğulları M.A. (2012). Özalp ilçesi ve yakın çevresinin fiziki coğrafya özellikleri, Van YYÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek lisans tezi, Van
• Seyitoğulları M.A. (2022). Yukarı Karasu Havzasının Fiziki Coğrafya Özellikleri, Van YYÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Van
• Shah, A.H., Nengroo, Z.A., Kuchay, N.A., Bhat, M.S. (2014). Morphometric analysis and watershed prioritization for hydrological studies in Dal lake watershed of Jammu & Kashmir: A remote sensing & GIS approach, Int. Journal of Recent Scientific Research, 5/1, 82-94.
• Sharma, S., Mahajan, A.K. (2020). GIS-based sub-watershed prioritization through morphometric analysis in the outer Himalayan region of India. Applied Water Science,10,1-11.
• Silva, P. G., Goy, J. L., Zazo, C. and Bardaji, T. (2003). Fault- Generated Mountain Fronts İn Southeast Spain: Geomorphologic Assessment Of Tectonic And Seismic Activity. Geomorphology, 50, 203-225. https://doi.org/10.1016/S0169- 555X(02)00215-5.
• Smith, K.G., (1954). “Standards for Grading Texture of Erosional Topography,” American Journal of Science, Vol. 248, 1954, pp. 655- 668. doi:10.2475/ajs.248.9.655
• Strahler, A. N., (1952) Hypsometric Analysis of Erosional Topography, Bulletin of the Geological Society of America, 63, 1117-1142.
• Strahler, A.N., (1957). Quantitative analysis of American Geomorphology Transactions. American Geophysical Union, 38: 913-920.
• Strahler, A.N., (1964). Quantitative geomorphology of drainage basins and channel networks. In: V. T. Chow (Ed.) New York: McGraw Hill, Handbook of Applied Hydrology, pp. 4-76.
• Şaroğlu, F. ve Güner, Y. (1981). Doğu Anadolu’nun Jeomorfolojik Gelişimine Etki Eden Öğeler: Jeomorfoloji, Tektonik, Volkanizma İlişkileri, Türkiye Jeoloji Kur. Bül., 24(2), 39-50.
• Şimşek, M., Öztürk, M. Z., Doğan, U., & Utlu, M. (2021). Toros polyelerinin morfometrik özellikleri. Coğrafya Dergisi, (42), 101-119.
• Tarboton, D. (1997). “A New Method for The Determination of Flow Directions and Upslope Areas in Grid Digital Elevation Models.” Water Resources Research 33(2), 309-319.
• Tarı, U. ve Tüysüz, O. (2008). İzmit Körfezi ve çevresinin morfotektoniği. İTÜ Mühendislik Dergisi, 7 (1), 17-28.
• Tarr, R. S. and Martin, L., (1914). College Physiography, Macmillan, New York.
• Tunçdilek, N. (1985). Türkiye’de Relief Şekilleri ve Arazi Kullanımı. İstanbul: İ.Ü. Deniz Bilimleri ve Coğr. Enst. Yayınları.
• Turoğlu, H., (1997). İyidere Havzasının Hidrografik özelliklerine sayısal yaklaşım. Türk Coğrafya Dergisi, (32): 355-364.
• Tülücü, K. (2012). “Su Kaynaklarının Planlanması”, Adana: Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Genel Yay. No: 175, Ders kitapları yayın no: A -53.
• Uçar, A. (2018). Hidrolojik Modelleme için Havza Parametrelerinin Coğrafi Bilgi Sistemleri ile Belirlenmesi, İnönü Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü İnşaat Mühendisliği Ana Bilim Dalı (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Malatya.
• Utlu, M. ve Özdemir, H. (2018). Havza Morfometrik Özelliklerinin Taşkın Üretmedeki Rolü Biga Çayı Havzası Örneği. Coğrafya Dergisi, (36), 49-62.
• Uzun, M. (2019). Dilderesi Havzasında (Kocaeli) Morfometrik İndislerle Flüvyal Süreçler ve Drenaj Şebekesi Yerleşiminin Değerlendirmesi. lnternational Journal of Geography and Geography Education (40) , 454-477. DOI: 10.32003/iggei.573354
• Uzun, M. (2021). İnegöl Havzasında Drenaj Ağı Gelişimi ve Flüvyal Süreçlerin Morfometrik Analizlerle İncelenmesi. Ege Coğrafya Dergisi, 30 (1) , 85-106. DOI: 10.51800/ecd.906685.
• Yılmaz, M. (2016). Çaybağı (Kotur) Çayı Havzası’nda (Saray, Van) Nüfusun Gelişimi, Yapısı ve Dağılışı. Coğrafya Dergisi (32), 1-18.