ŞİKÂYETLER BAĞLAMINDA 1742-1749 YILLARI ARASINDA AMASYA VAKIFLARI

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 16, 374 - 405

Furkan Akbulut , Gürkan Cevger

Öz

Osmanlı İmparatorluğu altı asırlık ömrü boyunca hem başkentte hem de taşrada adalete büyük önem vermiştir. Tebaasına karşı adaleti sadece yerel mahkemelerle sağlamakla yetinmeyen imparatorluk, yerel mahkemelerin çeşitli sebeplerden dolayı çözüm üretemediği durumlarda, adaleti tesis edecek ve halkın sorunlarına çözüm bulacak yeni bir imkân daha sunmuştur. Bu imkân sayesinde Osmanlı tebaası, ikamet ettikleri mahallerde sorunlarını çözemese bile devletin en üst yargı mercii olan Divân-ı Hümâyun’a şikâyetlerini iletebilmişler ve bu şikâyetlerin giderilmelerini sağlayabilmişlerdir. Tebaanın şikâyetleri ve Divân’ın bu şikâyetlere getirdiği çözümler; erken tarihlerde Mühimme Defterleri’ne, daha sonraki tarihlerde sırasıyla Şikâyet ve Ahkâm-ı Şikâyet Defterleri’ne kaydedilmişlerdir. Bu çalışmada; 1-3 Numaralı Sivas Ahkâm-ı Şikâyet Defterleri’nde Amasya Kazâsı’nda yaşayan insanların 1742-1749 yılları arasında Divân-ı Hümâyun’a ilettikleri vakıflar ile ilgili şikâyet kayıtları esas alınmıştır. Bu dönemde vakıf meselelerini içeren toplam 128 şikâyet kaydı tespit edilmiş ve bu bağlamda bir müessese olarak vakıflarda meydana gelen türlü bozulmalar, vakıfların yaşadığı sıkıntılar, vakıf görevlilerinin usulsüzlükleri veya mağduriyetleri ve benzeri meseleler üzerinde durulmuştur. Ülke genelinde meydana gelen siyasi, ekonomik ve sosyo-kültürel bozulmanın vakıf sistemine Amasya özelinde ne gibi sorunlara sebebiyet verdiği şikâyet kayıtlarında yer alan örnekler ile açıklanmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ahkâm Defterleri, Amasya, Şikâyet, Vakıf.

Etik Beyan

Çalışma yüksek lisans tezinden üretilmiştir. Etik izne gerek yoktur.

AMASYA WAQFS BETWEEN 1742-1749 IN THE CONTEXT OF COMPLAINTS

Öz

Throughout its six-century life span, the Ottoman Empire attached great importance to justice both in the capital and in the provinces. The empire, which was not content with providing justice to its subjects only through local courts, offered another opportunity to administer justice and find solutions to the problems of the people in cases where local courts could not provide solutions due to a variety of reasons. Thanks to this the Ottoman subjects were able to place their complaints to the Divan-ı Hümâyun, the highest judicial authority of the state even if they could not resolve their problems in the vicinity of their residence and were able to have them resolved. The complaints of the subjects and the Divān's solutions to these complaints were recorded in Mühimme Books in the early period and in Şikâyet and Ahkâm-ı Şikâyet Books in the later periods. This study is based on the records of complaints about foundations made by the people living in the province of Amasya to the Divān-ı Hümâyun between the years 1742-1749 in the Sivas Ahkām-ı Şikâyet (Complaint) Books No. 1-3. In this period, a total of 128 complaint records were identified on the waqf issues which focused on such matters as various deteriorations in waqfs as an institution, the problems experienced by waqfs, and irregularities or victimization of waqf officials. Also, the findings show what sort of problems the political, economic and socio-cultural deterioration that occurred throughout the country led to in the waqf system with a focus on Amasya.

Anahtar Kelimeler

Ahkâm Registers/Books, Amasya, Complaints, Waqf.

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Asafi, Sivas Ahkâm-ı Şikâyet Defterleri No: 1-3.
• Açıkel, A. (2008), Rum Eyaleti, Diyanet İslâm Ansiklopedisi (DİA), Cilt.35, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 225-226
• Akdağ, M. (1975). Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası – Celâlî İsyanları, Ankara: Bilgi Yayınları.
• Akgündüz, A. (2017). İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Akurgal, E. (2005). Anadolu Kültür Tarihi, Ankara: TÜBİTAK Yayınları.
• Alkan, M. (2007). Osmanlı Vakıf Sisteminde Bozulma Üzerine Bazı Düşünceler, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 166, 67-83.
• Barkan, Ö.L. (1940). Şer’i Miras Hukuku ve Evlatlık Vakıflar, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 6(1), 156-181.
• Belge, H. (2020). Seyyah William Quseley’in Gezi Notlarında Amasya (1812), 5. Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi, Diyarbakır, 777-786.
• Buluttekin, M.B. (2013). İstanbul Ahkâm Defterleri Işığında 18. Yüzyılda İstanbul’daki Vakıf Sisteminin Tasnifi (1750-1762), Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt.17-18, Sayı. 26-27-28-29, 179-215
• Cevger, G. (2021). Amasya Sancağı’nda Avarız Vergisi Uygulamaları (1691-1798), Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (ASOBİD). Sayı. 10, 217-235.
• Cin, H. ve Akyılmaz, G. (2013). Türk Hukuk Tarihi, Konya: Sayram Yayınları.
• Devellioğlu, F. (2017). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• Dursun, K. (2015). 1 Numaralı Sivas Ahkâm Defterinde Yer Alan Vakıf Davalarının Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Tokat: Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Genç, M. (2003). Malikâne-Divânî, Diyanet İslâm Ansiklopedisi (DİA), Cilt.27, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 518-519.
• Gök, İ. (2020). 2 Numaralı Trabzon Ahkâm Defterine Göre Kürtün İle İlgili Merkeze Yansıyan Konular (1759-1796), Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 28, 443-462.
• Gökçek, M. F. (2018), 1 Numaralı Trabzon Ahkâm Defterinde Kürtün Nahiyesi İle İlgili Kayıtlar (1742-1759), Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 25, 69-102.
• Günay, H. M. (2012). Vakıf, Diyanet İslâm Ansiklopedisi (DİA), Cilt.42, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 475-479.
• Gürbüz, A. (1993). Toprak-Vakıf İlişkileri Çerçevesinde XVI. Yüzyılda Amasya Sancağı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Heyet, (2011). Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Heyet, (2017). Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları.
• İnalcık, H. (2010). Osmanlılar, İstanbul: Timaş Yayınları.
• İnalcık, H. (2020). Osmanlı’da Devlet, Hukuk ve Adalet, İstanbul: Kronik Yayınları.
• İpşirli, M. (1992). Câbî, Diyanet İslâm Ansiklopedisi (DİA), Cilt.6, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 529-530.
• Koyama, K. (1990). Osmanlıların İlk Devirlerinde Divân-ı Hümâyun, XI. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, 5-9 Eylül 1990, Türk Tarih Kurumu, Cilt. 3, Ankara, s.865-871.
• Kundakçı, S. K. (2016). XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Amasya, İstanbul: Hiperlink Yayınları.
• Keçeci Kurt, S. (2021). Tarihi ve Kültürel Yönleriyle Ziyere, Ankara: Pegem Akademi Yayınları.
• Keçeci Kurt, S. (2022) Amasya Tarihi Cilt:1-4, Editörler: Songül Keçeci Kurt-Recep Orhan Özel-Metin
• Hakverdioğlu, Samsun: Amasya Belediyesi Kültür Yayınları.
• Kütükoğlu, M. S. (2020). Mühimme Defterleri, Diyanet İslâm Ansiklopedisi (DİA), Cilt.31, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 519-522.
• Mumcu, A. (1986). Divân-ı Hümâyun, Ankara: Toplum ve Birey Yayınları.
• Özel, O. (2018). Türkiye 1643-Goşa’nın Gözleri, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Öztürk, N. (2006). Mütevelli, Diyanet İslâm Ansiklopedisi (DİA), Cilt.32, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 217-220.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü-I, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Sertoğlu, M. (2015). Osmanlı Tarih Lügatı, İstanbul: Kurtuba Kitap Yayınları.
• Şahin, İ. ve Emecen, F. (1991). Amasya, Diyanet İslâm Ansiklopedisi (DİA), Cilt.3, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1-4.
• Şimşirgil, A. (1990). Osmanlı Taşra Teşkilâtında Rum Beylerbeyliği, Türklük Araştırmaları Dergisi, (5), 289-299.
• Temelkuran, T. (1975). Divân-ı Hümâyun ve Mühimme Kalemi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, (6), 129-175.
• Tuğluca, M. (2020). Osmanlı Devlet-Toplum İlişkisinde Şikâyet Mekanizması ve İşleyiş Biçimi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Yasar, H. H. (2022). Amasya Tarihi Cilt: 1-4, Editörler: Songül Keçeci Kurt-Recep Orhan Özel-Metin Hakverdioğlu, Samsun: Amasya Belediyesi Kültür Yayınları.
• Yediyıldız, B. (2003). XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi – Bir Sosyal Tarih İncelemesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.