ETNOGENEZ VE PASSİONERLİK KURAMI BAĞLAMINDA MOĞOLLARIN YÜKSELİŞİ VE CENGİZ HAN

Yıl 2023, , 267 - 276, 30.12.2023

Bilen Yılmaz

https://doi.org/10.31455/asya.1371144

Öz

Avrupa merkezli tarih çizgisinin sonucu olarak geliştirilen ve insanlık tarihini uygar ve barbar toplumlar dikotomisinde ele alan çalışmalar, XX. yüzyıl başlarında geliştirilen Avrasyacı model tarafından eleştirilmeye başlandı. Klasik Avrasyacılar içinde yer alan Lev Nikolayeviç Gumilev, Batı merkezli tarih çizgisinin sadece yazılı metinlerin kabulü ile yaptığı tarihçiliği eleştirerek kaynak tahlilinde daha geniş bir perspektif öngörülmesinden bahisle, tarihsel olayların coğrafya ve fen bilimleriyle de desteklenerek açıklanması gerekliliğine vurgu yapmıştır. Bu sayede tarihsel olayların neticelerindeki sapmanın da tespit edilebileceğini ve bugün için uygar ve barbar olarak değerlendirilen toplumların daha adil bir tahlille ele alınması sonucunda, tarihsel gerçekliğin de değişeceğini iddia etmiştir. İddialarını desteklemek için geliştirdiği ve insanlık tarihini etnogenez adını verdiği süreçle takip etmeye çalışan Gumilev, Asya bozkırlarında yaşanan ve yerleşik toplumların tahakkümüyle sonuçlanan büyük bozkır halklarının inkişafını, Türk ve Moğollar özelinde inceleyerek yeni sonuçlara ulaşmıştır. Gumilev, etnogenez süreci olarak ifade ettiği halkların oluşum çizgisini, passioner lider tipleri ile desteklemiş ve Cengiz Han’ı da bu doğrultuda incelemiştir. Bunun sonucunda Moğol hegemonyası, sadece bir talan ve istilâ hareketi olmaktan çıkarak, başta Ruslar olmak üzere, temas kurulan diğer toplumlar açısından simbiyotik bir ilişki bağını ifade eden etnogenez süreci olarak karşılık bulmuştur. Bu makalede Gumilev’in tarih çizgisi ve Moğolların etnogenez sürecine dair görüşleri ele alınırken temel kaynaklardaki bilgilerle de görüşleri desteklenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Gumilev, Etnogenez, Passionerlik, Moğollar, Cengiz Han

THE RISE OF THE MONGOLS AND GENGHIS KHAN IN THE CONTEXT OF ETHNOGENESIS AND PASSIONARISM THEORY

Öz

Researches that were developed as a result of the Eurocentric historical opinion and dealt with human history in the dichotomy of civilized and barbarian societies began to be criticized by the Eurasianist model developed in the early 20th century. Lev Nikolayevich Gumilev, who is among the Classical Eurasianists, criticized the historiography of the Western-centered line of history based on the acceptance of only written texts, and emphasized the need to explain historical events by supporting geography and science, citing a broader perspective in source analysis. In this way, he claimed that the deviation in the results of historical events could be detected and that historical reality would change as a result of a more fair analysis of societies that are currently considered civilized and barbaric. Gumilev, who tried to follow the history of humanity through the process he developed to support his claims and called ethnogenesis, reached new conclusions by examining the development of the great steppe peoples in the Asian steppes, which resulted in the domination of settled societies, specifically the Turks and Mongols. He supported the line of formation of peoples, which he expressed as the process of ethnogenesis, with passioner leader types and examined Genghis Khan in this direction. As a result, Mongolian hegemony ceased to be just an act of plunder and invasion, and became a process of ethnogenesis, expressing a symbiotic bond of relationship for other societies contacted, especially the Russians. In this article, Gumilev's historical line and his views on the ethnogenesis process of the Mongols are discussed, and his views are tried to be supported with information from main sources.

Anahtar Kelimeler

Gumilev, Ethnogenesis, Passionarzm, Mongols, Genghis Khan

Kaynakça

• Akçura, Y. (2018). Müverrih Leon Caun ve Muallim Barthold’a Göre Cengiz Han. (Yayına Hazırlayan: M. Kaan Çalen). İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Akçura, Y. (2018). Müverrih Leon Caun ve Muallim Barthold’a Göre Cengiz Han. (Yayına Hazırlayan: M. Kaan Çalen). İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Aknerli Grigor (2012). Okçu Milletin Tarihi. (Çeviren: Hırant D. Andresyan). İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Aknerli Grigor (2012). Okçu Milletin Tarihi. (Çeviren: Hırant D. Andresyan). İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Allsen, T. T. (1976). Mongol Rule in East Asia, Twelfth-Fourteenth Centuries: An Assessment of Recent Soviet Scholarship. Mongolian Studies, 0(3), 5-27.
• Anonim (1986). Moğolların Gizli Tarihi. (Çeviren: Ahmet Temir). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Anonim (1986). Moğolların Gizli Tarihi. (Çeviren: Ahmet Temir). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ata Melik Cüveynî (1988). Tarih-i Cihan Güşa, I. (Çeviren: Mürsel Öztürk). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ata Melik Cüveynî (1988). Tarih-i Cihan Güşa, I. (Çeviren: Mürsel Öztürk). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Avirmed, E. (2010). “Bodonçar-Munghah” Adı Hakkında. Journal of International Social Research, 3(11), 9-82.
• Avirmed, E. (2010). “Bodonçar-Munghah” Adı Hakkında. Journal of International Social Research, 3(11), 9-82.
• Aydın, O. (2021). Gumilyov’un Etnogenez ve Passionarlık Kuramlarının Simbiyotik İlişkisi. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22(40), 227-251.
• Aydın, O. (2021). Gumilyov’un Etnogenez ve Passionarlık Kuramlarının Simbiyotik İlişkisi. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22(40), 227-251.
• Aydın, O. (2022). Lev Gumilyov’un Passionarlık Kuramı ve Rus Edebiyatında Bir Uygulama Örneği: I. Petro. Ankara: İksad Yayınları.
• Aydın, O. (2022). Lev Gumilyov’un Passionarlık Kuramı ve Rus Edebiyatında Bir Uygulama Örneği: I. Petro. Ankara: İksad Yayınları.
• Biran, M. (2004). The Mongol Transformation: From the Steppe to Eurasian Empire. Medieval Encounters, 0(10), 339-361.
• Ebü’l-Ferec, Gregory (1987). Abu’l-Farac Tarihi, II. (Çeviren: Ömer Rıza Doğrul). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ebü’l-Ferec, Gregory (1987). Abu’l-Farac Tarihi, II. (Çeviren: Ömer Rıza Doğrul). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• El-Cûzcânî, Minhâc-ı Sirâc (2016). Tabakât-ı Nâsırî. (Çeviren: Mustafa Uyar). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• El-Cûzcânî, Minhâc-ı Sirâc (2016). Tabakât-ı Nâsırî. (Çeviren: Mustafa Uyar). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Farzaliev, A. & Sazak, G. (2016). Lev Nikolayeviç Gumilëv ve Etnogenez Teorisi. Türkiyat Mecmuası, 26(1), 117-130.
• Farzaliev, A. & Sazak, G. (2016). Lev Nikolayeviç Gumilëv ve Etnogenez Teorisi. Türkiyat Mecmuası, 26(1), 117-130.
• Gumilev, L. N. (2001). Etnogenez i Biosfera Zemli. Leningrad: Kristall.
• Gumilev, L. N. (2001). Etnogenez i Biosfera Zemli. Leningrad: Kristall.
• Gumilev, L. N. (2003a). Muhayyel Hükümdarlığın İzinde. (Çeviren: Ahsen Batur). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Gumilev, L. N. (2003a). Muhayyel Hükümdarlığın İzinde. (Çeviren: Ahsen Batur). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Gumilev, L. N. (2003b). Hazar Çevresinde Bin Yıl. (Çeviren: Ahsen Batur). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Gumilev, L. N. (2003b). Hazar Çevresinde Bin Yıl. (Çeviren: Ahsen Batur). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Gumilev, L. N. (2004a). Etnogenez Halkların Şekillenişi, Yükseliş ve Düşüşü. (Çeviren: Ahsen Batur). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Gumilev, L. N. (2004a). Etnogenez Halkların Şekillenişi, Yükseliş ve Düşüşü. (Çeviren: Ahsen Batur). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Gumilev, L. N. (2004b). Son ve Yeniden Başlangıç. (Çeviren: Ahsen Batur). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Gumilev, L. N. (2004b). Son ve Yeniden Başlangıç. (Çeviren: Ahsen Batur). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Gumilev, L. N. (2013). Eski Ruslar ve Büyük Bozkır Halkları II. (Çeviren: Ahsen Batur). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Gumilev, L. N. (2013). Eski Ruslar ve Büyük Bozkır Halkları II. (Çeviren: Ahsen Batur). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Gumilev, L. N. (2016). Avrasya’dan Makaleler I. (Çeviren: Ahsen Batur). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Gumilev, L. N. (2016). Avrasya’dan Makaleler I. (Çeviren: Ahsen Batur). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Halperin, C. J. (2007). Soviet Historiography on Russia and the Mongols. (Edits: Victor Spinei & George Bilavschi). Russian and Mongols Slavs and the Steppein Medieval and Early Modern Russia içinde (s. 65-81), Bucureşti: House of the Romanian Academy.
• Halperin, C. J. (2007). Soviet Historiography on Russia and the Mongols. (Edits: Victor Spinei & George Bilavschi). Russian and Mongols Slavs and the Steppein Medieval and Early Modern Russia içinde (s. 65-81), Bucureşti: House of the Romanian Academy.
• Huntington, P. S. (2001). Medeniyetler Çatışması ve Dünya Düzeninin Yeniden Kurulması. (Çeviren: Elif Berktaş). İstanbul: Panama Yayıncılık.
• Huntington, P. S. (2001). Medeniyetler Çatışması ve Dünya Düzeninin Yeniden Kurulması. (Çeviren: Elif Berktaş). İstanbul: Panama Yayıncılık.
• İbnü’l-Esîr, İzzüddin Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed İbnü’l-Esîr (2010). El-Kâmil Fi’t-Tarih X. (Neşreden: Muhammed Yusuf Dakkak). Beyrut.
• İbnü’l-Esîr, İzzüddin Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed İbnü’l-Esîr (2010). El-Kâmil Fi’t-Tarih X. (Neşreden: Muhammed Yusuf Dakkak). Beyrut.
• İsmayilov, M. (2012). Avrasyacı Lev N. Gumilev’in Tarih Görüşünde Türk Etnosunun Etnogenezisi Meselesi. Avrasya İncelemeleri Dergisi, 1(1), 1-27.
• İsmayilov, M. (2012). Avrasyacı Lev N. Gumilev’in Tarih Görüşünde Türk Etnosunun Etnogenezisi Meselesi. Avrasya İncelemeleri Dergisi, 1(1), 1-27.
• Khazanov, A. M. (2015). Göçebe ve Dış Dünya. (Çeviren: Ömer Suveren). İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları.
• Khazanov, A. M. (2015). Göçebe ve Dış Dünya. (Çeviren: Ömer Suveren). İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları.
• Naçakdorj, Ş. (1990). Çingiz Haanii Çadig. Ulaanbaatar.
• Naçakdorj, Ş. (1990). Çingiz Haanii Çadig. Ulaanbaatar.
• Nowicka-Rusek, E. & Zhanaev, A. (2014). The Image of Genghis Khan in Contemporary Buryat Nation Building. Polish Sociological Review, 0(187), 381-394.
• Özyetgin, A. M. (2004). Eski Türk Vergi Terimleri. Ankara: Köksav Yayınları.
• Özyetgin, A. M. (2004). Eski Türk Vergi Terimleri. Ankara: Köksav Yayınları.
• Özyetgin, A. M. (2014). İslam Öncesi Uygurlarda Toprak Hukuku. İstanbul: Ötüken Yayınevi.
• Özyetgin, A. M. (2014). İslam Öncesi Uygurlarda Toprak Hukuku. İstanbul: Ötüken Yayınevi.
• Raşid-Ad-Din (1952). Sbornik Letopisey I. (Rusçaya Çeviren: O. İ. Smirnova). Moskova: Akademi Nauk.
• Raşid-Ad-Din (1952). Sbornik Letopisey I. (Rusçaya Çeviren: O. İ. Smirnova). Moskova: Akademi Nauk.
• Reşîdüddîn b. Fazlullah el-Vezir b. İmamüddevle Ebü’l-Hayr Muvaffıkuddevle et-Tabib el-Hemedani (tarih yok). Camiû’t-Tevarih. (Çeviren: Abdülbaki Gölpınarlı). İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Serbest, M. B. (2017). Tarihsel Süreçte Rus Avrasyacılığı: Klasik Avrasyacılıktan Neo-Avrasyacılığa. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6(3), 85-308.
• Serbest, M. B. (2017). Tarihsel Süreçte Rus Avrasyacılığı: Klasik Avrasyacılıktan Neo-Avrasyacılığa. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6(3), 85-308.
• Shnirelman, V. & Panarin, S. (2001). Lev Gumilev: his pretensions as founder of ethnology and his eurasian theories. Inner Asia, 3(1), 1-18.
• Shnirelman, V. & Panarin, S. (2001). Lev Gumilev: his pretensions as founder of ethnology and his eurasian theories. Inner Asia, 3(1), 1-18.
• Togan, İ. (2002). Çinggis Han ve Moğollar. Türkler Ansiklopedisi, 8, 235-255.
• Togan, İ. (2002). Çinggis Han ve Moğollar. Türkler Ansiklopedisi, 8, 235-255.
• Toynbee, A. (1947). Study of History. Abridgement of Volume I-VI. Oxford University Press.
• Toynbee, A. (1947). Study of History. Abridgement of Volume I-VI. Oxford University Press.
• Yılmaz, B. (2021). Moğol Hanlarının Anılması ve Tarihlerinin Anlatılması. Ortaçağ Araştırmaları Dergisi, 4(2), 293-296.
• Yılmaz, B. (2021). Moğol Hanlarının Anılması ve Tarihlerinin Anlatılması. Ortaçağ Araştırmaları Dergisi, 4(2), 293-296.