TÜRK-İRAN MİTOLOJİ VE İNANIŞLARINDA DÜALİST VARLIK ANLAYIŞI

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 22, 217 - 236, 31.12.2022

Murat Sultan Özkan

https://doi.org/10.31455/asya.1187461

Öz

Göktürk yazıtlarında yer, gök ve insanın Gök Tanrı tarafından yaratıldığı ima edilmektedir. Yazıtlarda tanrıça Umay’a ve kutsal yer-sulara da yer verilmekte, onlardan da yardım istendiği belirtilmektedir. Türk mitolojisinde evrenin doğumu ve insanın yaratılışı açıklanmaktadır. Bazı mitolojik derlemelerde tanrıların doğumuna da yer verilmektedir. Mitolojik anlatılardaki evren tasavvuru Oğuz Kağan destanındaki anlatılarla da örtüşmektedir. Türklere göre tanrılar ve ilk maddi unsurlar öncesizdir. Bu öncesiz unsurlar su, toprak, kaya ve tohumlar olarak belirtilmektedir. Gök Tanrı, bu öncesiz unsurları kullanarak evrende iyi olanları ve kötülüğün temsilcisi Erlik’i yaratmıştır. Kötülüğün kaynağı ve yaratıcısı ise Erlik’tir. Türk mitolojisine göre her varlık tinsel ve maddi unsurlardan oluştuğu gibi insan da ruh ve bedenden müteşekkil bir varlıktır. Zerdüştlüğün varlık anlayışı Türk varlık anlayışıyla paralellik taşımaktadır. Zerdüştlükte varlıklar önce tinsel olarak yaratılmış daha sonraki devirlerde maddi olarak yaratılmışlardır. Türk ve İran varlık anlayışında hem ontolojik hem de etik düalite vardır. Zerdüştlükte iyi olan şeyleri yaratıcı Ahuramazda, kötülüğün kaynağı ve yaratıcısı ise Ehrimen’dir. Böylece iki düşünce sisteminde de kötülüğün kaynağı negatif güçler olduğundan kötülük problemi de ortadan kalkmaktadır. Yaratıcı güçlerin düalist olmasının yanında evrende de bir düalitenin olduğu belirtilmektedir. Var olan her şey soyut olan tinsellik ve somut olan maddenin birlikteliğiyle var olmaktadır. Bu düalite insan için de geçerlidir ve insan da ruh ve bedenden müteşekkil bir varlıktır.

Anahtar Kelimeler

Tanrı, Varlık, Töz, Düalite, İyilik, Kötülük

DUALIST UNDERSTANDING OF EXISTENCE IN TURKISH-IRANIAN MYTHOLOGY AND BELIEFS

Öz

In Göktürk inscriptions, it is implied that the earth, sky and man were created by the Tengri. In the inscriptions, the goddess Umay and the holy place-waters are also included, and it is emphasised that they were asked for help. In Turkish mythology, the birth of the universe and the creation of man are explained. Some mythological beliefs also include the birth of gods. The conception of the universe in the mythological narratives also coincides with the narratives in the Oguz Kagan epic. According to the Turks, the gods and the first material elements are eternal. These primordial elements are referred to as water, soil, rock, and seeds. By using these eternal elements, the Tengri created the good ones in the universe and Erlik as the representative of evil. The source and creator of evil is Erlik. According to Turkish mythology, every being is composed of spiritual and material elements, and human is also a being composed of soul and body. Zoroastrianism's understanding of being has parallels with the Turkish understanding of being. In Zoroastrianism, beings were first created spiritually and later created materially. There is both ontological and ethical duality in Turkish and Iranian belief of being. In Zoroastrianism, the creator of good things is Ahuramazda, and the source and creator of evil is Ahriman. Thus, since the source of evil is opposite forces in both systems of thought, the problem of evil is eliminated. It is mentioned that there is a duality in the universe as well as the creative forces being dualists. Everything that exists exist with the unity of abstract spirituality and concrete matter. This duality is also valid for man, and man is a being composed of soul and body.

Anahtar Kelimeler

God, Being, Substance, Duality, Goodness, Evil

Kaynakça

• Armstrong, K. (2019). Büyük Dönüşüm Eksen Çağı ve Dinsel Geleneklerin Başlangıcı, (Çeviren: B. Baysal). İstanbul: Pegasus Yayınları.
• Arslan, A. (2018). İlkçağ Felsefesi Tarihi 1 Sokrates Öncesi Yunan Felsefesi, (9. Baskı). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Avesta Zerdüştilerin Kutsal Metinleri (2022). (Çeviren: A. Küçükkahraman). Ankara: Gece Kitaplığı.
• Avesta Zerdüştilerin Kutsal Metinleri (tsz.). https://turuz.com/book/title/Avesta/ adresinden 09.10.2022 tarihinde erişildi.
• Bayat, F. (2011). Türk Mitolojik Sistemi-I Ontolojik ve Epistemolojik Bağlamda Türk Mitleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat A. Ş.
• Bayrakdar, M. (2013). Medler ve Türkler. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Bıçak, A. (2009). Türk Düşüncesi I Kökenler. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Bilge, E. (2013). Kutsal Metinlerde Yaratılış. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 15(1), 127-162.
• Boratav, P. N. (2012). Türk Mitolojisi Oğuzların-Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin Mitolojisi, (Çeviren: R. Özbay). Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
• Boyce, M. (1979). Zoroastrians Their Religious Beliefs and Practices, London: Routledge & Kegan Paul. https://www.dnzt.org/images/BOOKS-PHOTOS/ENGLISH%20BOOKS/Zoroastrians-Their-Religious-Beliefs-and-Practices-MaryBoyce adresinden 09.10.2022 tarihinde erişildi.
• Bulfinch, T. (2015). Klasik Yunan ve Roma Mitolojisi, (Çeviren: Ö. U. Hoşafçı). İstanbul: İnkılap Kitabevi Yayın Sanayi ve Ticaret AŞ.
• Campbell, J. ve Bill M. (1990). The Power of Myth. (Ed. Betty Sue Flowers). New York: Anchor Books.
• Campbell, J. (2003). Batı Mitolojisi Tanrı’nın Maskesi, (3. Baskı.), (Çeviren: K. Emiroğlu). Ankara: İmge Kitabevi.
• Çoruhlu, Y. (2002). Türk Mitolojisinin Anahatları. İstanbul: Kabalacı Yayınevi. www.academia.edu/ 8568921/ adresinden 09.10.2022 tarihinde erişildi.
• Eliade, M. (1994). Ebedi Dönüş Mitosu. (Çeviren: Ü. Altuğ). Ankara: İmge Kitabevi. https://www.academia.edu/36208148/ adresinden 09.10.2022 tarihinde erişildi.
• Eliade, M. (1999). Şamanizm İlkel Esrime Teknikleri, (Çeviren: İ. Birkan). Ankara: İmge Kitabevi. https://www.academia.edu/36208170/ adresinden 09.10.2022 tarihinde erişildi.
• Eliade, M. (2003) Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi Cilt 1 Taş Devrinden Eleusis Mysteria’larına, (Çeveiren: A. Berktay). İstanbul: Kabalacı Yayınevi, www.academia.edu/ 45657488/ adresinden 09.10.2022 tarihinde erişildi.
• Ercilasun, A. B. (1988). Oğuz Kağan Destanı Üzerine Bazı Düşünceler. Türk Dili Araştırmalar Yıllığı- Belleten, 34(1986), 13-16.
• Erdoğan, İ. (2020). Farabi’nin Akıl Anlayışının Eski Türk Düşüncesi ile Bağlantısı Üzerine. (Ed.: E. Demirpolat ve R. Çelik). Muallim-i Sânî Uzlukoğlu Farabi İçinde (s. 177-206). İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları.
• Ergin, M. (2013). Orhun Âbideleri. Ankara: Boğaziçi Yayınları A.Ş.
• Haug, M. (1907). Essays on the Sacred Language, Writings, and Religion of the Parsis. London: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co. Ltd. archive.org/details/cu31924023157104/ adresinden 09.10.2022 tarihinde erişildi.
• İnan, A. (1976). Eski Türk Dini Tarihi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. www.academia.edu/4994320/ adresinden 09.10.2022 tarihinde erişildi.
• Jaeger, W. (2016). İlk Yunan Filozoflarında Tanrı Düşüncesi (2. Baskı), (Çeviren: G. Ayas). İstanbul: İthaki Yayınları.
• Kafesoğlu, İ. (1980). Eski Türk Dini. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Kenny, A. (2006). An Illustrated Brief History of Western Philosophy. Blackwell Publishers Ltd. https://svetlogike.files.wordpress.com/2014/02/ adresinden 09.10.2022 tarihinde erişildi.
• Korkmaz, M. (2013). Zerdüşt Dini İran Mitolojisi. Ankara: Alter Yay. Rek. Org. Tic. Ltd. Şti.
• Kutsal Kitap (Tevrat, Zebur, İncil). (2014). İstanbul: Yeni Yaşam Yayınları.
• Küçük, A. ve Tümer, G. (1993). Dinler Tarihi. Ankara: Ocak Yayınları.
• Ögel, B. (2014a). Türk Mitolojisi, (1. Cilt), (6. Baskı). İstanbul: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ögel, B. (2014b). Türk Mitolojisi, (2. Cilt), (5. Baskı). İstanbul: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özden, H. Ö. (2014). Resimlerle Türk Düşünce Tarihi. İstanbul: Arı Sanat Yayınevi.
• Özden, H. Ö. ve Elmalı, O. (2017). İlkçağ Felsefe Tarihi Metinlerle. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Radloff, W. (2008). Türklük ve Şamanlık. (Çeviren: A. Temir, T. Andaç ve N. Uğurlu). İstanbul: Örgün Yayınevi. https://www.academia.edu/36208183/ adresinden 09.10.2022 tarihinde erişildi.
• Reyhan, E. ve B. C. Tülin, (2015). Eski Çağ Tarihi ve Uygarlığı. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Roux, J. P. (1994). Türklerin ve Moğolların Eski Dini, (Çeviren: A. Kazancıgil). İstanbul: İşaret Yayınları. https://www.academia.edu/35006997/ adresinden 09.10.2022 tarihinde erişildi.
• Roux, J. P. (2015). Eski Türk Mitolojisi, (Çeviren: M. Y. Sağlam). Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
• Sarıtaş, S. (2018). Türk Mitolojisinde İyeler. (Ed. F. A. Turan ve M. Ozan). Türk Mitolojisine Giriş İçinde (s. 49-62). Ankara: Gezi Kitabevi Tic. Ltd. Şti.
• Sayım, H. (2004). Zerdüştîlk’te Kozmogoni ve Yaratılış. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1(16), 91-101.
• Tekin, T. (2003) Orhun Yazıtları Kül Tigin Bilge Kağan Tonyukuk. (Der. ve Haz.: Mehmet Ölmez) İstanbul: Yıldız.
• Turan, F. A. (2018). Eski Türklerde Tek Tanrı İnancı. (Ed. F. A. Turan ve M. Ozan). Türk Mitolojisine Giriş, (4. Baskı.) İçinde (s. 33-48). Ankara: Gezi Kitabevi Tic. Ltd. Şti.
• Yıldırım, N. (2011). Zerdüşt’ün Kutsal Kitabı Avesta. Şarkiyat Mecmuası, 0(18), 147-170.
• Zafer, T. (tarihsiz). Ortadoğu Mitolojisi. İstanbul: Mitoloji Tarihi Yayınları.