About The Unstudied Aspects of Crimean Tatar Literature of the Golden Horde Period

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 29, 45 - 50, 30.09.2024

Aida Babutcu

https://doi.org/10.31455/asya.1511477

Öz

Researching literary works of the ancient and middle ages of Crimean Tatar literature, which is a part of the literature of the Turkic world, still remains indispensable. Of course, after the runic inscriptions, the written heritage of the Turkish-Islamic civilization common to the Turks in the 11th-12th centuries (Divanü Lugati’t-Türk, Kutadgu Bilig, Divan-i Hikmet etc.) is also considered the beginning of the art of speech for the Tatars. During the reign of the Great Bulgarian State, the intellectual world of the Tatars - oral literature products were transmitted through the common heritage, and similar works were created in the Bulgarian-Tatar written literature which developed on the basis of urban civilization. Especially during the Golden Horde period, Tatar literature, which experienced the age of civilized adaptation, contained the classical literary contacts of the East and West. In the 13th century Islam, along with participation in the formation in Crimea of the foundations of the longest-lasting Crimean statehood in the history, brought the cult of books, knowledge, and education to Crimea. The presentation of Quranic stories to the Turkish reader in a new evocative content was continued in Tatar literature as a Yesevi tradition and influenced the following literary periods. So, Tatar literature, which took its subject, shape and form features from the common oral and written monuments of ancient Turkish literature, could become a characteristic of the literature of Turkish peoples in a widespread geography during the Golden Horde period. In our study, based on the opinions of both Eastern and Western researchers, the important cultural events of the Tatar literature of the Golden Horde period, the works created based on these events and their authors, literary influences, unsearched pages etc. will be reviewed.

Anahtar Kelimeler

Golden Horde, Crimean Tatar, Age of Civilized Adaptation, Turkish Peoples, Literary Influences

Altın Ordu Dönemi Kırım Tatar Edebiyatının İncelenmeyen Yönleri Hakkında

Öz

Türk dünyası edebiyatlarının bir parçası olan Kırım Tatar edebiyatının eski ve orta çağlarına ait edebî eserlerin araştırılması hâlâ zaruri durum olarak kalmaktadır. Elbette runik yazılı kitabelerden sonra Türk-İslam medeniyetinin Türkler için XI-XII yy.larda ortak olan yazılı mirası (Divanü Lugati’t-Türk, Kutadgu Bilig, Divan-i Hikmet ve b.) Tatarlar için de söz sanatlarının başlanğıcı sayılır. Büyük Bolgar devletinin hüküm sürdüğü devirlerde Tatarlara ait fikir dünyası - sözlü edebiyat ürünleri ortak miras vasıtasıyla aktarılagelmiş, şehir medeniyeti zemininde gelişen Bolgar-Tatar yazılı edebiyatında benzer eserler meydana getirilmiştir. Özellikle, Altın Orda döneminde medeni intibah çağını yaşamış Tatar edebiyatı doğu ve batının klasik edebi temaslarını ihtiva ediyordu. 13. yüzyılda İslam, tarihin en uzun süreli Kırım devletinin temellerinin atılmasına katkı sağlamanın yanı sıra, Kırım’a kitap, ilim ve eğitim kültünü de getirmiştir. Kur’an kıssalarının Türk okuruna yeni çağrışımlı içerikte sunulması bir Yesevi geleneği olarak Tatar edebiyatında devam ettirilmiş, sonraki edebi devirleri de tesirinde bırakmıştır. Böylece, konusunu, şekil ve biçim özelliklerini, eski Türk edebiyatının sözlü ve yazılı ortak abidelerinden almış Tatar edebiyatı Altın Orda döneminde yaygın bir coğrafyada Türk halkları edebiyatının vasfı olabilmiştir. Çalışmamızda hem doğulu hem batılı araştırıcıların görüşlerine dayanarak Altın Orda dönemi Tatar edebiyatının önemli kültür hadiseleri ve bu hadiseler esasında meydana gelmiş eserler, onların müellifleri, edebi tesirler, araştırılmayan sayfalar ve s. gözden geçirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Altın Orda, Kırım Tatar, İntibah, Türk Halklari, Edebi Tesirler

Kaynakça

• Akchokraklı, O. (1929). Staro Krımskiye nadpisi (po raskopkam 1928). Ottisk iz “İzvestiy Tavricheskogo obshchestva istorii, arkheologii i etnografii”, 3(60), Krımlit.
• Ayan, G. (1997). Ahmed Yesevi Etkisiyle Yazılan İki Yusuf u Züleyha, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 3, (31-38).
• Ayan, G. (2004, 31 Mayıs-04 Haziran). Kırım’lı Yusuf u Züleyha Mesnevisi (Tam metin bildiri) TİKA I Uluslararası Türkoloji Sempozyumu Bildirileri, Kırım-Ukrayna, Simferopol.
• Bursalı, T. (1990) Osmanlılar Zamanında Yetişen Kırım Müellifleri (Haz.: Mehmet Sarı), Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Chelebi, E. (2008). Kniga puteshestviya. Krım i sopredelnıye oblasti. İzvlecheniya iz sochineniya turechskogo puteshestvennika XVII veka, Dolya.
• Djavelidze, E. D. (1985). U istokov turechkoy literaturı. II. Yunus Emre. Mechniebera.
• Ertaylan, İ. H. (1948). Türk Dilinde En Eski Yusuf ve Züleyha, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 3, (1-2)
• Ertaylan, İ. H. (1960). Yusuf ile Züleyha, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını.
• Falev, P. A. (1925) Staro-osmanskiy perevod “krımskoy” poemı, Zapiski kollegii vostokovedov pri Aziatskom muzeye RAN. Glavnauka, Gosizdat.
• Gryunebaum, G. (1988). Klassicheskiy İslam: ocherk istorii (600-1258). Nauka. İslam Âlimleri Ansiklopedisi, 1-18 cilt takım. Türkiye Gazetesi.
• Kalandar, A. B. (2014). Kalandar-name. Glava 1. “Edinobozhie” (Perevod s persidskogo yazıka: İsmagilova M.R., kommentarii: Shagaviyev D.A.). Zolotoordinskoe obozreniye, (2).
• Khamzin, A. (2007, July 7). “Каlandarnoma” – filosofskiy traktat, napisannıy v Krımu v XIV veke, https://medeniye.org/node/113
• Konurat, K. (1996). “K istokam krımskotatarskoy literaturı”. Qasevet, 1(25).
• Mech, A. (1973). Musulmanskiy Renessans. Nauka.
• Mirgaleyev, İ. (2014) Abu Bakr Kalandar Rumi. Ktо on? Krımskoye istoricheskoye obozreniye, 1 (41).
• Rosenthal, F. (1978). Torjestvo znaniy. Konchepchiya znaniy v srednevekovom İslame. Nauka.
• Seyf-i Sarayî. (1989). Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bi't Türkî), (Haz.: Ali Fehmi Karamanlıoğlu), Türk Dil Kurumu yayınları.
• Tizengauzen, V. (1884). Sbornik materialov, kasayushixcya k istorii Zolotoy Ordı. İzvlecheniya iz sochineniy arabskix, T.1, Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk.
• Trimingem, D. (1989). Sufiyskiye ordenı v İslame (perevod s angl. А. А. Staviskoy), Nauka.