Eski Türkçeden Harezm Türkçesine İsim Durum Eklerinin Kullanılışları Üzerine

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 30, 179 - 202, 29.12.2024

Burhan Baran

https://doi.org/10.31455/asya.1538264

Öz

Türkiye Türkçesi ve diğer çağdaş Türk lehçelerinde kullanılan isim durum eklerinin kökenlerini öğrenmek, onların kullanılış şekilleri ve fonksiyonlarının daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır. Eski ve Orta Türkçe metinleri bu bakımdan önemlidir. Orta Türkçe dönemi, zaman olarak 11-15. yüzyıllar arasını, yer olarak Anadolu ve Orta Asya’yı kapsar. Bu dönem, tarihî Türk lehçelerinin söz varlığı, ses ve şekil özellikleri bakımından birbirinden yoğun bir biçimde etkilendiği bir dönem olup Eski Türkçe ile Yeni Türkçe arasında bir köprü görevi görmektedir. Geniş bir zaman dilimini ve alanı kapsayan bu dönemi tümüyle incelemek çok daha geniş bir çalışmayı gerektirmektedir. Bu nedenle makale; Eski Türkçe, Karahanlı Türkçesi ve Harezm Türkçesine ait bazı metinlerle sınırlandırılmıştır. Makalede Eski Türkçe ve Karahanlı Türkçesine ait sınırlı sayıda örneğe yer verilmiş, Harezm Türkçesi metinleri ise daha geniş bir şekilde pek çok örnek cümle verilmek suretiyle incelenmiştir. Harezm Türkçesi bazı araştırmacılara göre Orta Türkçeyi temsil etmekte ve bu lehçe için Müşterek Orta Asya Türkçesi de denilmektedir. Ancak çoğunluk görüşüne göre Harezm Türkçesi, Orta Türkçenin tümünü değil bir bölümünü temsil etmektedir.
Bu makaledeki verilere göre Eski Türkçe, Karahanlı Türkçesi ve Harezm Türkçesinde tespit edilen isim durum ekleri şunlardır: İlgi durumu her üç dönemde de +(n)Ing; yükleme durumu Eski Türkçe ve Karahanlı Türkçesinde +(I)g, +(n)I², Harezm Türkçesinde +(n)I²; yönelme durumu Eski Türkçede çoğunlukla +kA, Harezm Türkçesinde +GA, +(y)A, Karahanlı Türkçesinde +GA; bulunma durumu her üç dönemde de +DA; ayrılma durumu Eski Türkçede +DI²n, Karahanlı Türkçesinde +DI²n, +Dan, Harezm Türkçesinde +dI²n; araç-birliktelik durumu Eski Türkçede +(I)n, Karahanlı Türkçesi ve Harezm Türkçesinde +(I)n, +lA; eşitlik durumu her üç dönemde de +çA; yer-yön durumu Eski Türkçede +GArI, +rA, Karahanlı Türkçesi ve Harezm Türkçesinde +GArI, +ArI, +rA, +rU şeklindedir.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi, İsim Durum Ekleri

On the Usage of Noun Case Suffixes from Old Turkish to Khwarazmian Turkish

Öz

Learning the origins of noun case suffixes used in Turkish and other contemporary Turkish dialects will provide a better understanding of their usage and functions. Old and Middle Turkish texts are important in this respect. The Middle Turkish period covers the 11th-15th centuries in time and Anatolia and Central Asia in place. This is a period in which historical Turkish dialects are intensely influenced by each other in terms of vocabulary, sound and morphological features, and serves as a bridge between Old Turkish and New Turkish. Analyzing this period, which covers a wide time period and area, requires a much more comprehensive study. For this reason, the present article is limited to certain texts belonging to Old Turkish, Karakhanid Turkish and Khwarazmian Turkish. In the article; a limited number of examples from Old Turkish and Karakhanid Turkish are included, while the texts of Khwarazmian Turkish are analyzed more extensively with several sample sentences. According to some researchers, Khwarazmian Turkish represents Middle Turkish and this dialect is also called Common Middle Asian Turkish. However, according to the majority opinion, Khwarazmian Turkish represents a part of Middle Turkish, not all of it.
According to the data obtained in this article, the noun case suffixes detected in the Old Turkish, Karakhanid Turkish and Khwarazmian Turkish are as follows: relative case in all three periods +(n)Ing; attributive case in the Old Turkish and Karakhanid Turkish +(I)g, +(n)I², in the Khwarazmian Turkish +(n)I²; dative case in the Old Turkish mostly +kA, Khwarazmian Turkish +GA, +(y)A, in the Karakhanid Turkish +GA; locative case in all three periods +DA;separative case in the Old Turkish +DI²n, in the Karakhanid Turkish +DI²n, +Dan, in the Khwarazmian Turkish +dI²n; instrumental-associative case in the Old Turkish +(I)n, in the Karakhanid Turkish and Khwarazmian Turkish +(I)n, +lA; equality case in all three periods +çA; place-direction case in the Old Turkish +GArI, +rA, in the Karakhanid Turkish and Khwarazmian Turkish +GArI, +ArI, +rA, +rU.

Anahtar Kelimeler

Old Turkish, Karakhanid Turkish, Khwarazmian Turkish, Noun Case Suffixes

Kaynakça

• Arat, R. R. (1999). Kutadgu bilig I metin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1992). Atabetü’l-hakayık. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (1997). Kısasü’l-enbiya I giriş-metin-tıpkıbasım, II: dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (1998). Nehcü’l-feradis III dizin-sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (1999). Divanü lügat-it-türk tercümesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Banguoğlu, T. (2004). Türkçenin grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Baran, B. (2006). Orta Türkçede isim çekim eklerinin kullanılış şekilleri ve fonksiyonları (Tez No: 206667) [Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Başdaş, C. (2001). Divanü Lügati’t-Türk’teki şiirlerde isim hâl eklerinin kullanılışları. İlmi Araştırmalar, (11), 29-40.
• Başdaş, C. (2009). Orhun Abidelerinde iyelik, belirtme ve yükleme hâli. Turkish Studies İnternatonal Periodical for The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. 4(8), 623-643.
• Buran, A. (1996). Anadolu ağızlarında isim çekim (hâl) ekleri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Devellioğlu, F. (1996).Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lügat. Aydın Kitabevi Yayınları.
• Dilaçar, A. (1995). Kutadgu bilig incelemesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Dilçin, C. (1983). Yeni tarama sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Durgut, H. (1999). Karahanlı ve Harezm Türkçesi eserlerinde ismin hâlleri (Tez No: 87688) [Doktora Tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Eckmann, J. (1995). Nehcü’l-feradis I metin, II tıpkıbasım. (Yayımlayanlar: Tezcan S. ve Zülfikar H.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eckmann, J. (1996), Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi üzerine araştırmalar (Yayıma Hazırlayan: Sertkaya O. F.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ediskun, H. (1999). Türk dilbilgisi. Remzi Kitabevi.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2004).Başlangıçtan yirminci yüzyıla Türk dili tarihi. Akçağ Yayınları.
• Ergin, M. (1992). Türk dil bilgisi. Bayrak Basım/Yayım/Dağıtım.
• Gencan, T. N. (1979). Dilbilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, G. (1997). Eski Anadolu Türkçesinde ekler. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (1996). Karahanlı Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hamilton, J. R. (1998).Budacı iyi ve kötü kalpli prens masalının Uygurcası. (Çev.: Korkut E. ve Birkan İ.). Simurg Yayınları.
• Hengirmen, M. (1998).Türkçe temel dilbilgisi. Engin Yayınevi.
• Kalsın, Ş. (2013). Harezm Türkçesi grameri-isim-. Gazi Kitabevi.
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi grameri (şekil bilgisi). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Köprülü, F. (2003).Türk edebiyatı tarihi. Akçağ Yayınları.
• Kuyma, E. (2015). Harezm dönemi Türkçesi ve eserlerine genel bir bakış. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1, 367-383.
• Özçelik, S., & Erten, M. (2011). Türkiye Türkçesi dilbilgisi. Bizim Büro Basımevi.
• Sev, G. (2007).Tarihî Türk lehçelerinde hâl ekleri. Akçağ Yayınları.
• Tekin T. (2000). Orhon Türkçesi grameri.Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Tekin, T. (1988). Orhon yazıtları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, R. (1988). Muinü’l-mürid.Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (2011). Türkçe sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yüce, N. (1988). Mukaddimetü’l-edeb, giriş, dil özellikleri, metin, indeks. Türk Dil Kurumu Yayınları.