ÖZBEKİSTAN’IN JEOPOLİTİK ÖNEMİ

Yıl 2020, Cilt: 4 Sayı: 2, 167 - 184, 30.12.2020

Seyit Ali Budulgan

Öz

Özbekistan toprakları tarihten günümüze jeopolitik ve jeostratejik bir öneme sahip olmuştur. Rusya 18. Yüzyılın başlarından itibaren günümüz Özbekistan sınırları içerisinde kalan Hive Hanlığı’na, Hokand Hanlığı’na ve Buhara Emirliği’ne sahip olmak istemiş ve 19. Yüzyıl içerisinde bu emeline ulaşmıştır. Çarlık Rusya’sının yıkılışı ve SSCB’nin kuruluşu ile Türkistan’da suni sınırlara sahip Türk devletleri oluşturulmuş ve Rusya Türk topluluklarını etnik olarak ayrıştırmaya çalışmıştır. SSCB’nin dağılışı sonrası Türk devletleri bağımsızlıklarını kazanmış olmalarına rağmen Rusya ve Çin’in baskısı ve hedefinde olmuştur. Uzun Çarlık ve SSCB hâkimiyeti sonrasında Rusya’dan çekinen bağımsız Türk devletleri aynı zamanda teknolojik olarak Rusya’ya bağımlı kalmışlardır. Çin ise ortaya çıkardığı Yeni İpek Yolu Projesi kapsamında Türkistan’a büyük bir önem vermektedir. Nitekim Yeni İpek Yolu Projesi’nin en önemli güzergahı Doğu Türkistan ve Batı Türkistan’dan geçmektedir. Özbekistan ise Batı Türkistan’da proje için hayati bir önem taşımaktadır. Gerek yer altı ve yer üstü zenginlikleri ve gerekse coğrafi konumu Özbekistan’ın jeopolitik olarak anahtar bir rol üstlenmesine sebep olmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Özbekistan, Rusya, Çin, Jeopolitik, Yeni İpek Yolu Projesi

Kaynakça

• Altundağ, Z. (2016). Geçmişten Günümüze Şanghay İşbirliği Örgütü. Avrasya Etüdleri Dergisi. (49-1)
• Andican, A. (1996). Değişim Sürecinde Türk Dünyası. İstanbul: Emre Yayınları.
• Âtıf, M. (1999). Kaşgar Tarihi Bâis-i Hayret Ahvâl-i Garibesi. (Haz. İsmail Aka, Vehbi Günay ve Cahit Telci) Kırıkkale: Eysi Kitap ve Yayın.
• Çakan, V. (2017). Yeni İpek Yolu Projesi: Beklentiler Sorunlar ve Gerçekler. Ankara: Asya Araştırmaları Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi. (1-1)
• Çapraz, H. (2011). “Çarlık Rusyası’nın Türkistan’da Hâkimiyet Kurması”. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, (24).
• Doğan, O. ve Erdoğan, A. (2017). “XIX. Yüzyılda İngiliz Sömürgeciliğinde Hindistan’ın Yeri ve Önemi”. Gaziantep University Journal of Social Sciences. (16-3).
• Gleason, G. (1985). Pahta Programı Özbekistan’da Pamuk Ekimi Politikası. Ankara: Orta Doğu Üniversitesi Asya-Afrika Araştırmaları Grubu Yayın No:17
• Gündoğdu, A. (2002). “Şiban Han Sülalesi ve Özbek Ulusunun Teşekkülü”. H.Celal Güzel, K.Çiçek ve S. Koca. Türkler. Cilt:8 Ankara. Yeni Türkiye Yayınları.
• Gündoğdu, A. (2007). Hive Hanlığı Tarihi (Yadigâr Şibaniler Devri:1512-1740). (1. Baskı). Ankara: Tutibay Yayınları.
• Hacıosmanoğlu, E. (2006). Rusya’nın Orta Asya Hanlıklarını İşgalinin Son Safhası (1864-1884). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Hayit, B. (1975). Türkistan, Rusya ile Çin Arasında. (1. Baskı). Ankara: Otağ Yayınları.
• Karal, E.Z.(2011). Osmanlı Tarihi V. Nizam-ı Cedid ve Tanzimat Devirleri (1789-1856). (9. Baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Konukçu, E.(1998). “Hokand Hanlığı”. DİA. (C. 18., S. 215). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• MacGahan, I.A.(1995). Hive Seyahatnamesi ve Tarihi Musavver. (Çev: Kolağası Ahmed), (Haz. İsmail Aka ve Mehmet Ersan), (Eserin orjinali 1876’da yayımlandı), İzmir: Akademi Kitabevi.
• Necef, E.N. (2003) Hazar Ötesi Türkmenleri. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Özgüdenli, O.G.(2003). “Mâverâünnehir”. DİA. (C. 28. s., 177-180). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Okur, M.A. (2011). Yeni Çağın Eşiğinden “Avrasya’nın Kalbi”ne Bakmak-Tarihten Geleceğe Orta Asya’nın Jeopolitiği Üzerine Değerlendirmeler. Ankara: Ahmet Yesevi Üniversitesi Yay.
• Purtaş, F. (2011).Orta Asya ile Güney Asya Arasında Modern İpek Yolu Projesi-Afganistan, Pakistan ve Hindistan’ın Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ile İlişkileri. Ankara: Ahmet Yesevi Üniversitesi Yay.
• Roux, J-P. (2014). Orta Asya Tarih ve Uygarlık. (Çev. Lale Arslan Özcan). İstanbul: Kabalcı Yayınları. (Eserin orjinali 1997’de yayımlanmıştır).
• Sabol, S. (2002). “Orta Asya’da Rus-İngiliz Rekabeti”., H.Celal Güzel, K.Çiçek ve S. Koca. Türkler. Ankara. Yeni Türkiye Yayınları.
• Saray, M. (1984a) Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasi Münasebetler (1775-1875). (1.Baskı) İstanbul: İstanbul Matbaası.
• Şeşen, R.(1992). “Buhara”. DİA. (C. 6. s., 366). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• T.C. Dışişleri Bakanlığı (1995). Tika Özbekistan Ülke Raporu. Ankara: Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı Yayınları.
• Taşağıl, A.(2009). “Soğd”. DİA. (C. 37. s., 348-349). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Togan, Z. V. (1942). Bugünkü Türkîli Türkistan ve Yakın Tarihi Cilt: I Batı ve Kuzey Türkistan. (1. Baskı) İstanbul: Arkadaş, İbrahim Horoz ve Güven Basımevi.
• Togan, Z.V. (1950). “Hârizm.” İ.A. (C.5, K.1) İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Topal, K. (2014).19. Yüzyılda İngiltere’nin Türkistan Siyaseti. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Türkoğlu, İ.(2010). “Şeybânîler”. DİA. (C. 39., s.45-46) İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Uygun, E. (2017). İngiliz Gazetesi “Levant Herald”a Göre Rusların Türkistan’ı İşgal Siyaseti (1859-1878). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ordu.
• Yalçınkaya A. (2006). Sömürgecilik Pan-İslamizm Işığında Türkistan. Ankara: Lalezar Yayınları.
• Vernadsky, G. (2009). Rusya Tarihi. (Çev. Doğukan Mızrak, Egemen Ç. Mızrak). İstanbul: Selenge Yayınları. (Eserin orjinali 1969’da yayımlanmıştır).
• BOA, Hâriciye Nezâreti Siyâsi Evrâkı (HR.SYS.) D:1338. G:90. Lef. 2/1. 21 Ocak 1859 Tahran Maslahat Güzarı’ndan Hâriciye Nezâreti’ne
• BOA, İrade Hâriciye Evrâkı (İ.HR.) D:259. G:15477. Lef. 1/1 6 Mart 1873 Tahran Maslahat Güzarı’ndan Hâriciye Nezâreti’ne
• Basiret. 4 Mayıs 1289. Nu: 929 (16 Mayıs 1873)
• http://www.mfa.gov.tr/turkiye-ozbekistan-cumhuriyeti-siyasi-iliskileri.tr.mfa Erişim: 13.12.2020
• http://www.mfa.gov.tr/ozbekistan-kunyesi.tr.mfa Erişim: 13.12.2020
• http://www.mfa.gov.tr/ozbekistan-cumhuriyeti-ekonomisi.tr.mfa Erişim: 13.12.2020
• http://www.aljazeera.com.tr/haber/ozbekistanla-inisli-cikisli-iliskiler Erişim: 13.12.2020
• https://www.haberturk.com/son-dakika-3-koprudeki-astaldi-hisselerine-cinliler-talip-2538753-ekonomi Erişim: 13.12.2020
• https://tr.euronews.com/2018/11/01/ozbekistan-muhalif-gazeteciler-ifade-ozgurlugunun-artmasindan-umutlu Erişim: 13.12.2020
• https://tr.euronews.com/2019/08/20/yolsuzluk-sucundan-cezaevinde-bulunan-eski-ozbek-lider-kerimov-un-k-z-hakk-nda-yeni-dava Erişim: 13.12.2020
• https://insamer.com/tr/ozbekistan-dis-politikasinda-yeni-arayislar_1364.html Erişim: 13.12.2020
• https://tr.sputniknews.com/asya/201810191035753886-rusya-vladimir-putin-ozbekistan-sevket-mirziyoyev-taskent-nukleer-santral-rosatom/ Erişim: 13.12.2020
• https://tr.euronews.com/2019/02/08/ozbekistan-a-dogu-turkistanli-is-adamini-cin-e-iade-etme-cagrisi Erişim: 13.12.2020
• http://www.mfa.gov.tr/turkiye-ozbekistan-cumhuriyeti-siyasi-iliskileri.tr.mfa Erişim: 13.12.2020
• http://www.mfa.gov.tr/turk-konseyi.tr.mfa Erişim: 13.12.2020
• https://www.turkkon.org/tr/haberler/turk-konseyi-genel-sekreterinin-ozbekistan-cumhuriyetinin-turk-konseyine-uyeligine-iliskin-aciklamasi_1880 Erişim: 13.12.2020
• https://www.turkkon.org/tr/haberler/turk-konseyi-7-zirvesi-bakude-duzenlendi_1907 Erişim: 13.12.2020
• https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/cine-giden-ilk-ihracat-treni-ankaradan-gecti/2067797 Erişim: 13.12.2020
• https://tr.euronews.com/2017/11/02/demir-ipek-yolu-nda-ilk-tren-yolculugu Erişim: 13.12.2020
• http://www.mfa.gov.tr/turkiye_nin-cok-tarafli-ulastirma-politikasi.tr.mfa Erişim: 13.12.2020
• https://ticaret.gov.tr/blog/ulkelerden-ticari-haberler/ozbekistan/ozbekistan-ulkede-toplam-5-000-mw-kapasiteli-gunes-enerji-santralleri-kurmayi-pl Erişim: 13.12.2020
• https://ticaret.gov.tr/blog/ulkelerden-ticari-haberler/ozbekistan/ozbekistanin-ihracatinin-43unu-altin-olusturdu Erişim: 13.12.2020
• https://ticaret.gov.tr/blog/ulkelerden-ticari-haberler/ozbekistan/sirderyada-yeni-termik-santral-insaatina-baslandi Erişim: 13.12.2020
• https://ticaret.gov.tr/blog/ulkelerden-ticari-haberler/ozbekistan/ozbekistanda-2020-yilinda-3-82-milyon-ton-ham-pamuk-hasat-edildi Erişim: 13.12.2020
• https://ticaret.gov.tr/blog/ulkelerden-ticari-haberler/ozbekistan/innoweek-2020-230-6-milyon-abd-dolari-degerinde-mutabakat-zapti-imzalandi Erişim: 13.12.2020
• https://ticaret.gov.tr/blog/ulkelerden-ticari-haberler/ozbekistan/asya-kalkinma-bankasinndan-ozbekistana-121-milyon-dolar-kredi Erişim: 13.12.2020
• https://ticaret.gov.tr/blog/ulkelerden-ticari-haberler/ozbekistan/ozbekistan-abdye-gumruksuz-mal-satma-hakkini-korudu Erişim: 13.12.2020
• https://ticaret.gov.tr/blog/ulkelerden-ticari-haberler/ozbekistan/ozbekistan-avrupa-birligine-mallarin-gumruk-vergisiz-ihracati-icin-yeni-imtiyazla Erişim: 13.12.2020
• (https://www.aa.com.tr/tr/analiz/abd-nin-orta-asya-stratejisi-bagimsizligi-saglamak-mi-cevreleme-doktrini-mi-/1733938) Erişim: 13.12.2020