Modernleşme Bağlamında Osmanlı’dan Günümüze Türk Milliyetçiliğinin Gelişim ve Dönüşümü

Yıl 2023, , 96 - 143, 30.12.2023

Enes Demir

https://doi.org/10.56448/ataddergi.1272470

Öz

Milliyetçilik, Fransız Devrimi (1789) sonrasında başlamış, kısa sürede birçok devleti ve ulusu etkisi altına alarak geniş coğrafyalara yayılmasıyla uluslararası ölçekte son 200 yıla damgasını vuran en büyük siyasi akımlardan biri olmuştur. Osmanlı Devleti’nde de 19. yüzyılın son çeyreği itibarıyla etkiler uyandıran bu akım, zaman içerisinde önemli bir gelişim kaydederek başat konuma ulaşmıştır. Bu yönüyle Türk milliyetçiliği, Osmanlı Devleti’nin son dönemi ile Millî Mücadele sürecinde politik anlayışa yön veren en belirgin ideoloji olmuştur. Elbette, devletin bekası bağlamında gündeme gelen ve zaman içerisinde başat bir akım olan milliyetçilik, aynı zamanda Osmanlı Devleti’nin Batıyı örnek alarak modernleşme çabalarıyla aynı eksende görülmüştür.
Öte yandan milliyetçilik, içerdiği geniş mana hüviyetiyle geçmişten günümüze değişen ve güncellenen bir niteliği haiz olmasıyla dikkat çekmektedir. Nitekim Millî Mücadele ve Cumhuriyetin kuruluş sürecinde millî beka çerçevesinde etkinliğini sürdüren Türk milliyetçiliği, Cumhuriyetin ilan edilmesiyle yeni yönetim tarzının ana prensiplerinden biri olarak daha seküler bir anlayışa evrilmiştir. Bu dönemde Mustafa Kemal Atatürk’ün tanımladığı Türklük ve Türk milliyetçiliği kavramları, yeni ulus-devlet oluşturma sürecinin temel dayanakları arasında yer almıştır. Cumhuriyetin ilerleyen yıllarında ise yine ortaya çıkan iç ve dış siyasi gelişmeler çerçevesinde milliyetçiliğin anlamsal içeriğinde bazı değişiklikler meydana gelmiştir. Şüphesiz bu değişim-dönüşümler de modern çağın gelişmelerinden bağımsız olmamıştır.
Zikredilen hususiyetlerden hareketle bu makalede; Türk milliyetçiliğinin Osmanlı Devleti’ndeki ve erken Cumhuriyet devrindeki vaziyeti, dönemin modernleşme çabaları kapsamında ele alınmış; Atatürk’ün bu konudaki belirleyici etkisinden başlayarak günümüze kadar olan süreçte milliyetçilik anlayışının teori ve uygulamadaki gelişim ve dönüşümü ortaya koyduğu neticeler bağlamında incelenmiştir. Nitel araştırma ve analiz yöntemiyle hazırlanan çalışmada döneme ilişkin literatürden istifade edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Milliyetçilik/Ulusçuluk, Osmanlı Devleti, Türk Milliyetçiliği, Modernleşme, Atatürk, Cumhuriyet Devri, Türk Milleti/Ulusu.

In The Context of Modernization the Development and Transformation of Turkish Nationalism From the Ottomans to the Present

Öz

After the French Revolution (1789), nationalism became one of the biggest political movements that left its mark on the last 200 years on an international scale; It spread over wide geographies by under the influence of many states and nations. The trend, which had an impact on the Ottoman state, especially as of the last quarter of the 19th century, made a significant progress in a short time and reached a dominant position. In this respect, Turkish nationalism has been the most prominent ideology shaping the political understanding in the last period of the Ottoman Empire and the National Struggle process. Of course, nationalism, which came to the fore in the context of the survival of the state and became dominant over time, was also seen in the same axis with the modernization efforts of the Ottoman Empire by taking the West as an example.
On the other hand, nationalism draws attention with its wide meaning identity and its changing and updated quality from past to present. As a matter of fact, Turkish nationalism, which continued its effectiveness within the framework of national survival during the National Struggle and the establishment of the Republic, evolved into a more secular understanding as one of the main principles of the new management style with the proclamation of the Republic. In this period, the concepts of Turkishness and Turkish nationalism defined by Mustafa Kemal Atatürk were among the main pillars of the new nation-state formation process. Undoubtedly, these changes and transformations have not been independent of the developments of the modern age.
Based on the aforementioned features, in this article; The situation of Turkish nationalism in the last years of the Ottoman Empire and the early Republican period was handled within the scope of the modernization efforts of the period; The development and transformation of the understanding of nationalism/nationalism in theory and practice, with the decisive influence of Atatürk on this issue during and after the National Struggle, in the context of its results, has been examined. In the study, which was prepared with the method of qualitative research and analysis, the literature of the period was used.

Anahtar Kelimeler

Nationalism, Ottoman State, Turkish Nationalism, Modernite, Atatürk, Era of Republic, Nation of Turkish.

Kaynakça

• AKÇURA, Yusuf Akçura, Üç Tarz-ı Siyaset, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 9. bs, Ankara 2019.
• Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri (Açıklamalı Dizin İle), C.II, 5. bs., Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2006.
• Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV (Açıklamalı Dizin İle), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2006.
• Belgelerle Mustafa Kemal Atatürk (1916-1922), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2003.
• GÖKALP, Ziya, Türkçülüğün Esasları, haz. Mehmet Kaplan, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2. Bs, Ankara 1986.
• İNAN, Afet, Türkiye Cumhuriyeti ve Türk Devrimi, 6. bs, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2020.
• SAFA, Peyami, Türk İnkılabına Bakışlar, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 1988.
• SAFA, Peyami, Doğu-Batı Sentezi, Yağmur Yayınevi, İstanbul 1976.
• AKYÜZ, Yahya, Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1982’ye), Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Yayınları, Ankara 1982.
• ATALAY, Onur, Türk’e Tapmak Seküler Din ve İki Savaş Arası Kemalizm, 5. bs, İletişim Yayınları, İstanbul 2020.
• Benedict Anderson, Hayali Cemaatler Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması, 2. bs, Metis Yayınları, İstanbul 1995.
• Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, çev. Metin Kıratlı, 5. bs, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1993.
• BERKES, Niyazi, İslamcılık, Ulusçuluk, Sosyalizm, 2. bs, Bilgi Yayınevi, Ankara 1975.
• BUDAK, Mustafa, İdealden Gerçeğe Misâk-ı Millî’den Lozan’a Dış Politika, 5. bs., İstanbul, Küre Yayınları, 2014.
• DEVLET, Nadir, İsmail Bey (Gaspıralı), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1998.
• GÜNGÖR, Erol, Türk Kültürü ve Milliyetçilik, İrfan Matbaası, İstanbul 1975.
• GÜVENÇ, Bozkurt, Türk Kimliği Kültür Tarihinin Kaynakları, Kültür Bakanlığı Yayınları, 2. Baskı, Ankara 1994.
• JOSEP R. Llobera, Modernliğin Tanrısı Batı Avrupa’da Milliyetçiliğin Gelişimi, Çev., Emek Akman, Ebru Akman, Phoneix Yayınları, Ankara 2007.
• KARAKAŞ, Mehmet, Küreselleşme ve Türk Kimliği, Elips Kitap, Ankara 2006.
• KARPAT, Kemal, Türk Demokrasi Tarihi Sosyal Kültürel Ekonomik Temeller, 10. bs, Timaş Yayınları, İstanbul 2019.
• MARDİN, Şerif, Türk Modernleşmesi Makaleler 4, İletişim Yayınları, İstanbul 1991.
• Margaret Macmillian, Paris 1919 Paris Barış Konferansı ve Dünyayı Değiştiren Altı Ayın Hikayesi, çev., Belkıs Dişbudak, Ankara, ODTÜ Yayıncılık, 2004.
• ORAN, Baskın, Atatürk Milliyetçiliği Resmi İdeoloji Dışı Bir İnceleme, Dost Kitabevi Yayınları, Ankara 1998.
• ÖRENÇ, Ali Fuat, Yakınçağ Tarihine Giriş (1789-1918), Akademi Titiz Yayınları, İstanbul 2011.