OSMANLI DEVLETİ’NDEN TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NE GERÇEKLEŞMEYEN DEMİRYOLU PROJELERİ VE ETKİLERİ (1876-1939)

Yıl 2012, Cilt: 1 Sayı: 1, 225 - 257, 18.03.2016

Gülpınar Akbulut

Öz

Bu çalışmanın konusu 1876 ve 1939 yılları arasında Osmanlı Devleti’nden Türkiye
Cumhuriyeti’ne gerçekleşmeyen demiryolu hatlarıdır. 1854 yılında İskenderiye-Kahire
arasında döşenen ilk demiryoluyla başlanan süreçte Osmanlı’da ve Türkiye
Cumhuriyeti’nde ekonomik, sosyal ve siyasal yaşam yeniden şekillenmiştir. 19. yüzyılın
ortalarında Asya, Avrupa ve Afrika’ya uzanan yaklaşık 913 000 km.²’lik yüzölçümü ile
Osmanlı, Batı’da demiryolunun oluşturduğu değişimden etkilenmiş, bu nedenle dünya
ekonomisindeki pozisyonunu güçlendirmek ve siyasal gücünü tekrar kazanmanın en etkili
yolu olarak demiryollarını görmüş ancak demiryolu yapımı için gereken teknoloji ve
sermayeden yoksun olan devlet, Batı sermayesine teslim olmuştur. Osmanlı, Batı
devletlerine verdiği ayrıcalıklarla birçok hattın yapımını o dönem gündeme taşımış, proje
halindeki bu hatların önemli bir kısmı sonuçlandırılamamıştır. Osmanlı Devleti’nin
sonuçlandırılamayan projelerin stratejik açıdan etkileri kısa sürede ortaya çıkarken, siyasal
ve sosyal yaşama etkileri günümüze kadar uzanmıştır.
Atatürk Döneminde ise demiryolu Osmanlı’nın son yüzyıldaki politikasında olduğu gibi
siyasetin temel halkalarından birini oluşturmuş ancak izlenen politikalar Batı
emperyalizmin gölgesinde değil, ulusal politikaların aydınlığında gerçekleştirilmiştir.
Ülkenin kuzey-güney ve doğu-batı ana yönleri arasında demiryollarıyla bağlantı sağlanmış,
nüfus hareketlilik kazanmış, ekonomi gelişmiş ve ulusal bilincin şekillenmesinde demiryolu
önemli bir görev üstlenmiştir. Bu gelişmelere rağmen gerçekleşemeyen hatlar söz konusu
olmuştur. Dolayısıyla çalışmada 1876-1939 yılları arasında küresel boyutta devletlerin
demiryolu ulaşım politikaları da dikkate alınarak gerçekleşmeyen hatlar ele alınacak ve
etkileri tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti’nin, Türkiye Cumhuriyeti ve Gerçekleşmeyen Demiryolu Projeleri

Kaynakça

• BİRİNCİL KAYNAKLAR
• / B/1318 (19 Kasım 1900), Cisr-i Hamidi: Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) İstanbul, Y.A. HUS, 411/174.
• (1896/1897), Reseau fere de I asie Mineure Hazırlayan: Wilhelm von Pressel. İstanbul-Bağdat demiryolu hattı ile diğer ulaşım yollarını gösterir harita 1/500000 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) HRT.h, 37.
• (1915), Osmanlı Devleti’nin demir ve karayollarını gösterir harita. 1329’a (1913) kadar yapılmış, yapılmakta olan ve proje halindeki demiryolu ve karayolunu gösterir 1/3000000, Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) HRT. h, 140.
• (1925), Anadolu’da yapılacak demiryolu ve diğer yolları gösterir harita. 1/4000000 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), HRT. h., 372.
• / Temmuz /1856, Demiryolları; M. Stephenson’un Basra’ya kadar Demiryolu ve telgraf projesi, Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), HR. SRF.3, 28/8.
• /Mart/1856, Ulaştırma: Fırat Havzası Demiryolu Projesi, Telgraf Projesi, Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), HR. SRF.3, 27/6.
• / Ocak/1855, Ulaştırma, demiryolları ve telgraf hatları: Akdeniz ve Basra Körfezi arasında ulaşım işi; Fırat vadisi boyunca bir demiryolu tesisi projesi teklifi, Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), HR. SRF.3, 19/8.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslar’da ve Anadolu’da Ermeni Mezalimi I 1906-1918 (Armenian Vıolence and Massacre in the Caucasus and Anatolia Based on Archıves, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları No:91, 1995, Ankara.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Amerikan
• lişkileri (1839-1895), Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları No: 85, 2007, Ankara.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (Armenians ın Ottoman Documents), Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları No:14, 1995, Ankara.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Osmanlı Belgelerinde Yemen, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları No:92, 2008, Ankara.
• Dönemin Basını ve Dergileri
• The Railways Gazette, 14 Ağustos 1925.
• The Railways Gazette, 20 Nisan 1923.
• The Railways Gazette, 24 Temmuz 1925.
• Conker, Orhan, “Osmanlı İmparatorluğu Zamanında Büyük Devletlerin Türkiye’de Takib Ettikleri Demiryolu Siyasası- Almanların Türkiye’deki Emelleri” Demiryollar Dergisi, (1Şubat 1936), S. 132, 1936, s.601-602.
• Demirel, M.F., “XII.inci Cumhuriyet Yıl Dönümünde Demiryollarımıza Genel Bir Bakış”, Demiryollar Dergisi, 29 İlkteşrin 1935, S. 128-129,1935, s.392- 436.
• Demirer, H., “Bir Cumhuriyet Yılı İçinde Türkiye Cumhuriyeti Demiryollarının Genel Durumu 1934-1935, Demiryollar Dergisi, ( 29 İlkteşrin 1935), S. 128-129, 1935, s. 456-461.
• Demiryollar Dergisi, B. Çetinkaya’nın Yazısı, (Haziran- Temmuz 1935), S. 124-125, 1935, s.175-178.
• Demiryollar Dergisi, “Bayındırlık Bakanımızın Doğu İllerindeki Etüt Gezisi”, (Ağustos- Eylül 1935), S. 126-127, 1935a, s. 285-287.
• Demiryollar Dergisi, “Türkiye’de Demiryollar Tarihinin Geçirdiği Devreler” (29 Birinci Teşrin 1938), S. 164-165, 1938, s. 902-919.
• Earle, E. Meal, “Türkiye Büyük Devletler ve Bağdat Demiryollarına Dair Bir Tetkik”, (Çev.: Münir Reşit), Demiryollar Mecmuası, 1 Nisan 1935, S. 122, s.78-84.
• Earle, E.Meal, “Türkiye, Büyük Devletler ve Bağdat Demiryolu Meselesi” (Çev.: Münir Reşit), Demiryollar Dergisi, 29 İlkteşrin 1935, S. 128-129, 1935a, s. 494-500.
• Erem, A. R., “Cumhuriyet 15- D.D. Yolları 11 Yaşında” Demiryollar Dergisi (29 Birinci Teşrin 1938), S. 164-165, 1938, s. 831-840.
• H.K., “Türkiye’de Demiryollar İnşaat Tarihinin Geçirdiği Devreler” Demiryollar Dergisi, XIV, S. 164-165, 1938, s. 902- 919.
• H.K., “Cumhuriyet Hükümetinin Demiryol İnşa Politikası ve İlk On Yılda Ne Kadar Demiryolu Yapıldı” Demiryollar Dergisi, XIV, S. 164-165, 1938a, s. 921-926.
• H.K., “Diyarbakır-Irak Demiryolu” Demiryollar Dergisi, XIII, S. 159, 1938b, s. 619-626.
• Kalgay, Yakup, “Cumhuriyetin 19 Uncu Yılında Demir Ağlarımız”, Demiryollar Dergisi, S. 212-213-214, 1942, s. 23-29.
• Kalgay, Yakup, “Yeni Demiryollarımız İçin Güzergâh Araştırmaları”, Demiryollar Dergisi, S. 248-249-250, 1945, s.7-9.
• Kalgay, H. “Demiryolu Mecmuasının Bugün 11inci Yaşına Girmesi Münasebetiyle” Demiryollar Mecmuası (1 Mart 1935), S. 121, 1935, s.2-12.
• Turan, K. “Afyon-Antalya Demiryolunun Ehemmiyeti” Demiryollar Dergisi (Ağustos 1934) S. 114, 1934, s. 359-360.
• Yaschke, Gotthard, “Türkiye Demiryollarının Tarihi Ve Önemini Bu Yabancı Nasıl Anlatıyor?” (Çev.: Ş.Boray), Demiryollar Dergisi, 1Şubat 1936, S. 132, s. 593- 598. İKİNCİL KAYNAKLAR
• Abarju, Faruk, Sivas’ta İktisadî Ve Sosyal Hayata Bir Bakış (1930-1935), Yüksek Lisans Tezi, İnönü Üniversitesi, Malatya, 1999.
• Akbulut, Gülpınar, “Türkiye’de Demiryolu Ulaşımının Jeopolitik Önemi” Uluslararası Demiryolu Sempozyumu (14–15–16 Aralık 2006), 2006, s. 26–38.
• Akbulut, Gülpınar, “Sivas Şehrinin Tarihi Coğrafyası” Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XXXIII, No:2, Sivas, 2009, s.212-222.
• Akbulut, Gülpınar, Siyasi Coğrafya Açısından Türkiye’de Demiryolu Ulaşımı, Anı Yayıncılık, Ankara, 2010.
• Amr, S. Muhammed, The Hijaz Under Ottoman Rule 1869-1914: Ottoman Vali, The Sharif Of Mecca And The Growth Of British Influence, Riyas University Publications, Riyad, 1978.
• Arıcı, Gürol, Railroad Development in The Republican Era, Boğaziçi Üniversitesi Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2002.
• Armaoğlu, Fahir, Belgelerle Türk-Amerikan Münasebetleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1991.
• Armaoğlu, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, Alkım Yayınevi, İstanbul, 2010.
• Aydemir, Cahit, Türkiye’de Cumhuriyet Dönemi Demiryolu Ulaşımı ve Bu Konuda İzlenen Politikalar, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1993.
• Ayışığı, M., Kurtuluş Savaşı Sırasında Türkiye’ye Gelen Amerikan Heyeti, TTK Yayınları, Ankara, 2004.
• Bayraktaroğlu, Sena, Development Of Railways in The Ottoman Empire And Turkey, Boğaziçi Üniversitesi Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1995.
• Can, Bülent B., Demiryolundan Petrole Chester Projesi (1908-1923), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2010.
• Denovo, J.A, “A Railroad For Turkey: The Chester Project, 1908-1913” Business History Review, Vol: 33, No: 3 (Autumn), 1959, s.304.
• Earle, E.Meal, Bağdat Demiryolu Ve Petrol Yolu Savaşı (1903-1923), Örgün Yayınevi, İstanbul, 2003.
• Efe, Ayla, Eskişehir Demiryolu, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir, 1998.
• Eldem, Vedat, Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomisi, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1994.
• Engin, Vahdettin, Rumeli Demiryolları, Eren Yayıncılık, İstanbul, 1993.
• Gülsoy, Ufuk, Hicaz Demiryolu, Eren Matbaacılık, İstanbul, 1994.
• Güven, Sami, 1950’li Yıllarda Türk Ekonomisi Üzerine Kalkınma Reçeteleri Hilts Raporu, Thornburg Raporu, Barker Raporu, Ezgi Kitapevi, Bursa, 1998.
• Halaçoğlu, Yusuf, Osmanlı İmparatorluğu’nda Menzil Teşkilatı Ve Yol Sistemi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basılmamış Doçentlik Tezi, İstanbul, 1982.
• Halaçoğlu, Yusuf, Fact On The Relocation Of Armenians 1914-1918, Turkish Historical Society, Ankara, 2002.
• Kaçaznuni, O., Taşnak Partisi’nin Yapacağı Bir Şey Yok (1923 Parti Konferansı’na Rapor),(Çev.: Arif Acaloğlu), Kaynak Yayınları, İstanbul, 2006.
• Kahya, Esin, “Türkiye’de İlk Demiryolları” Belleten, LII, 14, S. 209-218, 1988.
• Kantarcı, Şenol, Ermeni Sorunu Pencereden Bakmak Ya Da Manzaranın Bütününü Görmek, Süleyman Demirel Üniversitesi Yayınları No:54, Isparta, 2005.
• Karabulut, Yalçın, “Türkiye’de Demiryolu Ulaşımı”, Türk Coğrafya Dergisi, S. 6, İstanbul, 1997, s.163-184.
• Karaman, Fikret, Salname-İ Vilayet-İ Sivas (Sivas, Amasya, Tokat Ve Karahisar-I Şarki) (1308/1890), Acar Yayınları, İstanbul, 2001.
• Karaman, L. “Hicaz Demiryolu” Askeri Tarih Bülteni, Genelkurmay Askeri Tarih Ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Yıl:22, Sayı:42, 1997, s.77-82.
• Karkar, Yaqup. N., Railway Development in The Ottoman Empire, Vantage Pres, New York, 1972.
• Kocatürk, Utkan, Atatürk’ün Fikir Ve Düşünceleri, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 1999.
• Kurmuş, Orhan, Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi, Yordam Kitap, İstanbul, 2007.
• Küçükuğurlu, Murat ve Öncü, Ali Servet, “Trabzon-Erzurum Demiryoluna Dair Unutulan Bir Kanun”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi (CTAD), Yıl: 4, S. 7 (Bahar 2008), 2008, s.115-155.
• Küçükuğurlu, Murat ve Saylan, Gürkan F., “Şimendiferin Erzurum Yolculuğu”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Yıl: 15, S. 38, Erzurum, 2008, s.313-342.
• Mcmurray, J.S., Distant Ties Germany, The Ottoman Empire, And The Construction Of The Baghdad Railway, Praeger, London, 2001.
• Okur, Mehmet, “Kafkasya’dan Karadeniz’e “Büyük Ermenistan Projesi” İddialar Ve Gerçekler”, Kök Araştırmalar, XII/2, 2010, s.13-34.
• Ortak, Şaban, “Cumhuriyet Türkiyesi’nin Tamamlanması Gereken Bir Projesi: Afyon- Antalya Demiryolu Hattı İnşatı” Sosyal Bilimler Dergisi, X, S. 3, 2008, s.83-116.
• Ortaylı, İlber, Osmanlı İmparatorluğu’nda Alman Nüfuzu, İletişim Yayınları, İstanbul, 2003.
• Öğün, T., Kafkas Cephesinin I. Dünya Savaşındaki Lojistik Desteği, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 1999.
• Ökçün, Gündüz, “Osmanlı Meclis-İ Mebusasında Bağdat Demiryolu İmtiyazı Üzerine Yapılan Tartışmalar, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilimler Fakültesi Dergisi, 1970, s. 15-56.
• Özey, Ramazan, “20. Yüzyıl Başlarında Sivas’ın Tarihi Coğrafyası” Cumhuriyetin 80. Yılında Sivas Sempozyumu (15-17 Mayıs 2003) Bildirileri, 2003, s.133-146.
• Öztürk, İlker, Osmanlı İmparatorluğu’ndan Günümüze Demiryollarının Gelişimi,
• stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2009.
• Özyüksel, Murat, Osmanlı-Alman İlişkilerinin Gelişim Sürecinde Anadolu Ve Bağdat Demiryolları, Arba Yayınları, İstanbul, 1988.
• Özyüksel, Murat, Hicaz Demiryolu, Türkiye Ekonomik Ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 2000.
• Quataert, Donald, “Limited Revolution: The Impact Of The Anatolian Railway On Turkish Transportation And The Provisioning Of İstanbul, 1890-1908” Business History Review, 51: 2, 1977, s. 139-160.
• Quataert, Donald, The Ottoman Empire 1700-1912, Cambridge University Press, Cambridge, 2005.
• Rathmann, Lothar, Berlin-Bağdat Alman Emperyalizminin Türkiye’ye Girişi, (Haz.: Ragıp Zarakolu), Belge Yayınları, İstanbul, 2001.
• Şişman, A., XX. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Devletinde Yabancı Devletlerin Kültürel Ve Sosyal Müesseseleri, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2006.
• Talbot, E., Steam in Turkey (An Enthusiasts’guide To The Steam Locomotives Of Turkey), Oxford Publishing, England, 1981.
• Taşlıgil, Nuran, Türkiye’nin Ulaşım Coğrafyası, Kuşak Ofset Kitabevi, İstanbul, 1999.
• Tekeli, İlhan ve İlkin, Selim,”Cumhuriyet’in Demiryolu Politikalarının Oluşumu Ve Uygulaması” Bilanço, 1923-1998, Türkiye Cumhuriyeti’nin 75. Yılına Toplu Bir Bakış Uluslararası Kongresi, II, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, 1999, s. 359-378.
• Tekeli, İlhan ve İlkin, Selim, Cumhuriyetin Harcı Modernitenin Altyapısı Oluşurken, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları 73, İstanbul, 2004.
• Tezel, Yahya Sezai, “I. Büyük Millet Meclisi Anti-Emperyalist Miydi-Chester Ayrıcalığı” Ankara Üniversitesi Siyasal Bilimler Fakültesi Dergisi, S. 25, No: 4, 1970, s. 287-288.
• Tunçdilek, Necdet, Türkiye’de Yerleşmenin Evrimi, İstanbul Üniversitesi Yayınları No: 3367, Deniz Bilimleri Ve Coğrafya Enstitüsü Yayınları No:4, İstanbul, 1986.
• Turan, Osman, Selçuklular Ve İslamiyet, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1998.
• Türkmen, Zekariya, Musul Meselesi Askeri Yönden Çözüm Arayışları (1922-1925), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2003.
• Ürkmez, Naim, II. Abdülhamit’in Modernleşme Anlayışı, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, 2006.
• Yavuz, Bige. S, “Fransız Arşiv Belgelerinin Işığında Chester Demiryolu Projesi”, Atatürk Yolu, VI, No: 24 (Kasım ), 2003, s.527-561.
• Yıldırım, İsmail, Cumhuriyet Döneminde Demiryolları (1923–1950), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2001.