MAHMUT CELAL (BAYAR) BEY’İN İŞGÂLDEN ÖNCE İZMİR’DEKİ FAALİYETLERİ

Yıl 2019, Cilt: 8 Sayı: 2, 285 - 308, 21.12.2019

Kaan Cem Geniş

Öz

Mahmut Celal Bey, siyasi hayatındaki tecrübelerini İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne 1907’de üye olarak gerçekleştirmeye başlamıştır. Bursa’da ikamet eden ve bankacılıkla uğraşan Mahmut Celal Bey, önce “Küme” adı verilen cemiyetin gizli bir koluna üye olmuştur. Daha sonra ise cemiyet tarafından Bursa Kâtibi Mesulü olarak görevlendirilmiştir. Bursa’daki faaliyetleri cemiyet tarafından faydalı bulununca İzmir’deki karışık ortamda daha yararlı olabileceği düşünülmüş ve İzmir Kâtibi Mesulü sıfatıyla İzmir’e gönderilmiştir. Bu görev ile Mahmut Celal Bey, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Ege bölgesindeki birinci derecedeki sorumlusu haline gelmiştir. Mahmut Celal Bey İzmir’e geldikten sonra mütareke döneminde İzmir Müdafaa-i Hukuk-ı Osmaniyye Cemiyeti’ne girmiş ve İzmir’in Yunan işgâl sahasına girmemesi için pek çok faaliyette bulunmuştur. İzmir’in işgâli sırasında ise “Galip Hoca” takma adıyla hoca kılığında işgâle karşı propaganda faaliyetleriyle devam etmiştir. Makalenin ana muhtevasını da Mahmut Celal Bey’in İzmir Kâtibi Mesulü sıfatıyla İzmir’deki faaliyetleri ve İzmir’de işgâl faaliyetlerinin başlangıcında hangi olayların meydana geldiği oluşturmuştur. Bu eser, başta müracaat eserler olmak üzere pek çok araştırma eserden, çeşitli makalelerden, süreli yayınlardan ve Devlet Arşivleri Başkanlığı’ndan elde edilmiş olan arşiv vesikalarından yararlanılarak oluşturulmuştur.

Anahtar Kelimeler

İzmir’in İşgali, Mahmut Celal Bayar, İttihat ve Terakki Cemiyeti, Yunan İşgali

MAHMUT CELAL (BAYAR) BEY'S ACTIVITIES IN IZMIR BEFORE THE OCCUPATION

Öz

Mahmut Celal Bey's membership in the Union and Progress Society was realized in 1907. Mahmut Celal Bey, resident in Bursa and engaged in banking, became a member of a secret branch of the society called “Cluster”. Later, he was appointed by the society as the responsible Clerk of Bursa. When the activities in Bursa were found useful by the society, it was thought that they could be more useful in the mixed environment in Izmir and the Clerk of Izmir was sent to Izmir as his responsibility. With this task, Mahmut Celal Bey became the first-degree officer of the Union and Progress Society in the Aegean region. After Mahmut Celal Bey came to Izmir, he entered Izmir defense-I Hukuk-ı Osmaniyye society during the armistice period and took many activities to prevent Izmir from entering the Greek occupation zone. During the occupation of Izmir, he performed propaganda activities against the occupation under the pseudonym” Galip Hoca " under the guise of hoca. The main content of this work was the activities of Mahmut Celal Bey in Izmir as the responsible Clerk of Izmir and the events that occurred at the beginning of the occupation activities in Izmir. This work has been created by using many research works, mainly reference works, various articles, periodicals and archival documents obtained from the State Archives presidency.

Anahtar Kelimeler

Occupation in İzmir, Mahmut Celal Bayar, The Committee of Union and Progress, Greek Occupation

Kaynakça

• Devlet Arşivleri Başkanlığı, DH. KMS.53.32.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, HSD. TVP.1.59/1.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, HR. SYS.2710.3/1-2.
• Osmanlı Belgelerinde Millî Mücadele ve Mustafa Kemal Atatürk, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Ankara 2007.
• AKER, Mehmet Şefik, İstiklal Harbi’nde 57.Tümen ve Aydın Milli Cidali, Askeri Matbaa, İstanbul 1937.
• BAYAR, Celal, Ben De Yazdım, II, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2018.
• ENER, Suat, Türk İstiklal Harbinin Ana Hatları, Harp Okulu Matbaası, Ankara 1939.
• FURGAÇ, Ahmet İzzet, Feryadım, II, Timaş Yayınları, İstanbul 2017.
• İNÖNÜ, İsmet, Defterler 1919-1973, (Haz. Ahmet Demirel), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2016.
• İzmir Fecayii Mülhakatta Yapılan Mezalim, İstanbul, 1919.
• KARABEKİR, Kazım, Günlükler 1906-1948, I, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2017.
• SABİS, Ali İhsan, Harp Hatıralarım İstiklal Harbi ve Gizli Cihetleri, V, Nehir Yayınları, İstanbul, 1993.
• Süvari Yüzbaşı Ahmed Bey, Türk İstiklal Harbi’nin Başında Millî Mücadele, Büyük Erkan-ı Harbiye Reisliği Matbaası, Ankara, 1928.
• ŞAKİR, Ziya, İşgal Altında, (Haz. Feridun Ata), Palet Yayınları, Konya, 2010.
• ___________, İttihat ve Terakki, III, Akıl Fikir Yayınları, İstanbul, 2018.
• TOYNBEE, Arnold, The Murderous Tyranny Of The Turks, Hodder&Stoughton, London 1917.
• TÜMERDEM, İ. Hakkı, Türk İstiklal Harbi Yunan Cephesi, Çeltut Matbaası, İstanbul, 1940.
• Türk İstiklal Harbi Batı Cephesi, II, Kısım: I, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1963.
• Türk İstiklal Harbi Hulâsası 1919-1922, Askeri Matbaa, İstanbul, 1937.
• TÜRKGELDİ, Ali Fuat, Görüp İşittiklerim, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2010.
• Türkiye’de Yunan Fecayii, Ahmet İhsan ve Şürekâsı Matbaası, İstanbul, 1921.
• AKSOY, Yaşar, Bir Kent Bir İnsan İzmir’in Son Yüzyılı, S. Ferit Eczacıbaşı’nın Yaşamı ve Anıları, Dr. Nejat F. Eczacıbaşı Vakfı Yayınları, İstanbul, 1986.
• AKŞİN, Sina, 100 Soruda Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1980.
• _____________, İstanbul Hükümetleri ve Millî Mücadele- I Mutlakiyete Dönüş 1918-1919, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2010.
• APAK, Rahmi, İstiklal Savaşı’nda Garp Cephesi Nasıl Kuruldu, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1990.
• ARIKAN, Zeki, İzmir Basınından Seçmeler 1872-1922, I, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı, İzmir, 2001.
• ARMAOĞLU, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1995, Timaş Yayınları, İstanbul, 2016.
• Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları, (Der. Hulusi Turgut), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2014.
• BAYUR, Yusuf Hikmet, Türk İnkılabı Tarihi, III, Kısım: IV, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1991.
• BERBER, Engin, Bir İzmir Kâbusu Mütareke ve İşgal Dönemi Üzerine Yazılar, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı, İzmir, 2002.
• ______________, Yeni Onbinlerin Gölgesinde Bir Sancak: İzmir (30 Ekim 1918- 15 Mayıs 1919), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1998.
• BIYIKLIOĞLU, Tevfik, Atatürk Anadolu’da (1919-1921)- I, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1959.
• BİLMEZ, Burhanettin, Galip Hoca Mahmut Celal Bayar, Saypa Yayınları, Ankara, 1996.
• BİRİNCİ, Ali, Hürriyet ve İtilaf Fırkası II. Meşrutiyet Devrinde İttihat ve Terakki’ye Karşı Çıkanlar, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1990.
• COŞAR, Ömer Sami, İstiklal Savaşı Gazetesi, Milliyet Yayınları, İstanbul, 1981.
• COŞKUN, Alev, Kuvay-ı Milliye’nin Kuruluşu En Uzun 15 Gün / Ödemiş Direnişi, Çağdaş Yayınları, İstanbul, 1997.
• ÇAVDAR, Tevfik, İttihat ve Terakki, İletişim Yayınları, İstanbul, 1991.
• DİNAMO, Hasan İzzettin, Kutsal İsyan Milli Kurtuluş Savaşı’nın Gerçek Hikâyesi, I, Tekin Yayınevi, İstanbul, 2010.
• Direniş 1919 Ali Çetinkaya, Kazım Özalp, (Haz. Nurer Uğurlu), Örgün Yayınevi, İstanbul, 2009.
• ERDEHA, Kâmil, Millî Mücadele’de Vilayetler ve Valiler, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1975.
• GÖNLÜBOL, Mehmet ve SAR, Cem, Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikası (1919-1938), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2013.
• GÖZTEPE, Tarık Mümtaz, Osmanoğullarının Son Padişahı Vahideddin Mütareke Gayyasında, Sebil Yayınevi, İstanbul, 1994.
• GÜNDEM, Naci, Günler Boyunca Hatıralar, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı, İzmir, 2002.
• JAESCHKE, Gotthard, Kurtuluş Savaşı ile İlgili İngiliz Belgeleri, (Çev. Cemal Köprülü), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2011.
• KUTAY, Cemal, Türkiye İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, XIX, Tarih Yayınları, İstanbul, 1961.
• McCHARTY, Justin, Ölüm ve Sürgün Osmanlı Müslümanlarının Etnik Kıyımı (1821-1922), (Çev. Fatma Sarıkaya), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2018.
• Millî Mücadele Beyannameleri ve Basını, (Haz. Zekai Güner ve Orhan Kabataş), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 1990.
• MORALI, Nail, Mütarekede İzmir, (Haz. Erkan Serçe), İzmir Büyük Şehir Belediyesi Kent Kitaplığı, İzmir, 2002.
• MUMCU, Uğur, Gazi Paşa’ya Suikast, Tekin Yayınevi, İstanbul, 1996.
• OKUR, Mehmet ve KÜÇÜKUĞURLU Murat, İngiliz Yüksek Komiserlerinin Gözüyle Millî Mücadele 1918-1920, Serander Yayınları, Trabzon, 2006.
• Osmanlı Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteşe’nin Anıları, (Haz. İsmail Arar),Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1986.
• ÖKTEM, Haydar Rüştü, Mütareke ve İşgal Anıları, (Haz. Zeki Arıkan), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1988.
• ÖZALP, Kazım, Millî Mücadele- I 1919-1922, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1998.
• ÖZGEN, İhsan Fuat, Millî Mücadele’de Galip Hoca Celal Bayar, İnsanlık Vakfı Yayınları, İstanbul, 2003.
• SARIHAN, Zeki, Kurtuluş Savaşı Günlüğü- I, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1993.
• SARIKOYUNCU, Ali, Millî Mücadele’de Din Adamları-I, Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara, 2012.
• SELEK, Sabahattin, Millî Mücadele (Ulusal Kurtuluş Savaşı), I, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002.
• SERÇE, Erkan, İzmir ve Çevresi Nüfus İstatistiği 1917, Akademi Kitabevi, İzmir, 1998.
• _____________, Tanzimat’tan Cumhuriyete İzmir’de Belediye (1868-1945), Dokuz Eylül Yayınları, İzmir, 1998.
• SİMAVİ, Lütfi, Son Osmanlı Sarayında Gördüklerim Sultan Mehmed Reşat Hanın ve Halifenin Sarayında Gördüklerim, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2004.
• SU, Kâmil, Sevr Antlaşması ve Aydın (İzmir) Vilayeti, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1981.
• SÜRGEVİL, Sabri, II. Meşrutiyet Döneminde İzmir, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı, İzmir, 2009.
• TAÇALAN, Nurdoğan, Ege’de Kurtuluş Savaşı Başlarken, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2007.
• TANSEL, Selahattin, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar- I, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2019.
• TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasi Partiler- Mütareke Dönemi, II, İletişim Yayınları, İstanbul, 2015.
• TÜRKMEN, Zekeriya, Devlet Merkezine Gönderilen Raporlara Göre Batı Anadolu’da Yunan Mezalimi, Berikan Yayınevi, Ankara, 2016.
• UMAR, Bilge, İzmir’de Yunanlıların Son Günleri, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1974.
• AKDAĞ, Ömer, “İstiklal Savaşı’nın İlk Safhasında Mitingler (Kasım 1918- Haziran 1919)”, Türkler Ansiklopedisi, XV, 2014, s. 745-755.
• ARIKAN, Zeki, “Tanzimat ve Meşrutiyet Dönemlerinde İzmir Basını”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, I, 1985, s.103-112.
• _______________, “İşgal Dönemi İzmir Basını”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, V, S.13, 1988, s. 145-166 . _______________, “Köylü Gazetesi ve İşgal”, Atatürk Yolu Dergisi, I, S.2, 1988, s. 187- 200.
• BAYRAKDAR, Bayram, “Mütarekede Yunanistan’ın Ayvalık Politikası”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, I, S.II, 1992, s. 87-103.
• DURAN, Tülay, “Millî Mücadele’de Batı Cephesinde Kuvay-ı Milliye’nin Kuruluşu ve Celal Bayar (Atatürk’e Verilen Rapor)”, 100. Yaşında Celal Bayar’a Armağan, (Haz. Mükerrem Sarol, İsmet Bozdağ), Tercüman Yayınları, İstanbul 1982.
• DURSUN, Davut, “Celal Bayar”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, V, 1992, s. 216-218.
• ELMACI, Mehmet Emin, “İzmir Halkının Yazdıklarıyla İzmir’de Yunan İşgali ve Mezalimi”, Kuvay-ı Milliye’nin 90.Yılında İzmir ve Batı Anadolu, İzmir Büyükşehir Belediyesi Yayınları, İzmir 2009, s.72-93.
• ER, Alev, “Millî Mücadele’de Siyasal Kuruluşlar”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, IV, 1985, s. 1120-1136.
• EYİCİL, Ahmet, “Nazım Bey”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, XXXII, 2006, s. 446-447.
• GÖKÇEN, Salim, “Millî Mücadele’de Yunan İşgallerinin Genel Karakteri”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, XII, S.23, 2016, s. 89-111.
• HANİOĞLU, M. Şükrü, “İttihat ve Terakki Cemiyeti”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, XXIII, 2001, s. 476-484.
• KAYALI, Kurtuluş, “Hürriyet ve İtilaf”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, X, 1985, s. 1436-1444.
• KURBANOĞLU, Muzaffer, “Sade Çizgilerle Celal Bayar”, 100. Yılında Celal Bayar’a Armağan, (Haz. Mükerrem Sarol, İsmet Bozdağ), Tercüman Yayınları, İstanbul, 1983, s. 132-133.
• MEHMETEFENDİOĞLU, Ahmet, “Rahmi Bey’in İzmir Valiliği”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, I, S.3, 1993, s. 347-371.
• MERT, Hasan, “İşgal Dönemi İzmir ve Çevresi”, İzmir Kent Ansiklopedisi Tarih,II, İzmir Büyükşehir Belediyesi Yayınları, İzmir, 2013, s. 318-330.
• ÖNDER, Necmettin, “Bayar Yüz Yaşında”, 100. Yaşında Celal Bayar’a Armağan, (Haz. Mükerrem Sarol, İsmet Bozdağ), Tercüman Yayınları, İstanbul, 1983, s. 151-155.
• ÖZDEN, Mehmet, “Bir Halkçı Münevverler Platformu: Halka Doğru Dergisi (1913-1914)”, Milli Folklor, S.89, 2011, s. 109-119.
• ÖZKAYA, Yücel, “İzmir’in İşgali”, Millî Mücadele Tarihi, I, (Haz. Berna Türkdoğan), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2005, s. 57-86.
• ÖZTOPRAK, İzzet, “İzmir Müdafaa-i Hukuk-ı Osmaniye Cemiyeti Üzerine Gözlemler”, Kurtuluş ve Kuruluşun Sembol Kenti İzmir, (Haz. Murat Alper Parlak), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2015, s. 69-77.
• POLAT, Nazım H., “Millî Mücadele’de Sivil Direnişin Kökleri: Müdafaa-i Milliye Cemiyeti (1913-1919)”, Türkler Ansiklopedisi, XV, 2014, s. 628-636.
• SÜKAN, Bige, “Fransız Arşiv Belgelerinde İzmir’in İşgali”, Kurtuluş ve Kuruluşun Sembol Kenti İzmir, (Haz. Murat Alper Parlak), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2015, s.149-171.
• SÜRGEVİL, Sabri, “İttihat ve Terakki’den Millî Mücadele’ye”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, I, S.2, 1992, s. 329-339.
• _______________, “Türk Yunan İlişkileri İçerisinde İzmir’in İşgali Sorunu”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, I, S.3, 1993, s. 21-28.
• TUNÇ, Salih, “İzmir’in Yunanlılar Tarafından İşgali ve İstanbul Basınına Yansımaları (15-26 Mayıs 1919)”, Türkler Ansiklopedisi, XV, 2014, s.765-775.
• TURAN, Mustafa, “İzmir’in Yunanlılar Tarafından İşgali”, Türkler Ansiklopedisi, XV, 2014, s. 756-764.
• TÜRKER, Hasan, “İzmir’in İşgali ve Salihli Cephesi’nin Kurulması”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, I, S.3, 1993, s. 191-200.
• ULUTAN, Burhan, “Celal Bayar’ın Ekonomik Politikası ve Uygulaması”, 100. Yaşında Celal Bayar’a Armağan, (Haz. Mükerrem Sarol, İsmet Bozdağ), Tercüman Yayınları, İstanbul, 1983, s. 273-322.
• ÜLKER, Necmi, “Mondros Mütarekesi Döneminde Aydın Vilayetinin Nüfusuna Dair Bir Belge” Tarih İncelemeleri Dergisi, V, 1990, s.23-40.
• VURAL, Mithat Kadri, “Hasan Tahsin ve İlk Kurşun Üzerine Bir Literatür Analizi”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXXIV, S.1, 2019, s.281-310.
• DEMİRBAŞ, Osman, İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Millî Mücadele, İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 1999.
• TOLON, Hurşit, Birinci Dünya Savaşı Sırasında Yapılan Taksim Anlaşmaları ve Sevr’e Giden Yol, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 2003.
• SELEK, Sabahattin, Millî Mücadele Ulusal Kurtuluş Savaşı Dergisi, I, S.5, Ağaoğlu Yayınevi, İstanbul 1969.