Demografik geçiş teorisi açısından Türkiye’nin demografik geçiş aşamaları ve nüfuslanma süreci.

Yıl 2021, Cilt: 26 Sayı: 46, 229 - 252, 20.12.2021

Burhan Can , Sedat Avcı

https://doi.org/10.17295/ataunidcd.996656

Cited By: 6

Öz

Demografik geçiş teorisine göre; demografik geçiş süreci, geleneksel demografik rejimden modern demografik rejime doğrudur. Diğer kelimelerle yüksek doğum ve ölüm oranlarının görüldüğü durumdan, düşük doğum ve ölüm oranlarının görüldüğü yeni duruma geçiş vardır. Demografik geçiş sürecinin aşamaları bulunur. Bu aşamalar, üç ile beş arasında değişebilir. Bazı araştırmalarda geçiş sürecini meydana getiren aşamalar üç iken; bazı araştırmalarda dört; bazılarında ise beştir.

Bu vesileyle Türkiye üzerine yapılan araştırmalarda demografik geçişe ait aşamaların farklı numaralandırılıp tarihlendirildiği saptanmıştır. Örneğin Türkiye nüfusunun 2050’lerde takriben 95 milyon olacağını ve üçüncü aşamayı tamamlayacağını belirten çalışmalar söz konusudur. Lakin zaman geçtikçe demografik geçiş sürecine evvela dördüncü, ardından beşinci aşamanın eklendiği açıktır. Bu durumda Türkiye için de beş aşamalı geçişe göre yeni açıklamaların yapılması ve üçüncü aşamanın bitiş tarihinin verilmesi ihtiyacı ortaya çıkmıştır.

Bu çalışmada Türkiye’deki demografik geçiş aşamalarının görece yeni olan beşli modele göre belirlenmesi amaçlanmıştır. Ayrıca Türkiye’nin demografik geçişini ele alan çalışmalarda bulunan farklılıkların nedenleri de saptanmıştır. Böylece önceki çalışmalardan farklı bir sınıflama yapılarak, ülkenin hangi aşamada bulunduğu nicel verilerden yararlanmak suretiyle ortaya konulmuştur. Bu durum coğrafyanın tasvir, karşılıklı etkileşim ve kantitatif yöntem ve ilkelerinin kullanılmasını gerektirmiştir. 1923-1950 arasındaki veriler, ülkeye yönelik tahminler yürüten araştırmalardan; 1955’ten sonrakiler ise DİE, TÜİK, BM, HÜNEE vb. kurumlardan derlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

demografik geçiş teorisi, demografik geçiş aşamaları, nüfuslanma süreci, Türkiye

Teşekkür

Bu çalışmanın ortaya çıkmasında değerli görüşleriyle katkı sağlayan çok kıymetli hocam Prof. Dr. Sedat AVCI'ya şükranlarımı sunarım.

Kaynakça

• Avcı, S. (1993). “Türkiye’de Şehir ve Şehirli Nüfusun Dağılışı (1927-1990)”, Türk Coğrafya Dergisi, Sayı 28’den Ayrı Basım, 248-269.
• Başar, E. (2013). Demografiye Giriş, 2. Baskı, Ankara: Gazi Kitabevi.
• Becklake, J. & Sue. (1993). Nüfus Patlaması. İletişim 2001 Kitapları 1, , İstanbul: İletişim Yayınları.
• Behar, C. vd. (1999). Türkiye’nin Fırsat Penceresi Demografik Dönüşüm ve İzdüşümleri. TÜSİAD Yayını, Yayın No: TÜSİAD-T/99-1-251, İstanbul: Lebib Yalkın Yayımları ve Basım İşleri A.Ş.
• Bloom, D.E., Canning, D. ve Sevilla, J. (2003). The Demographic Dividend: a New Perspective on the Economic Consequences of Population Change. Santa Monica, California: Rand, MR-1274.
• Blue, L ve Espenshade, T J. (2011). “Population Momentum Across the Demographic Transition”, National Institutes of Health Population Development Review 37 (4). 721–747.
• Can, B. ve Avcı, S. (2019). “Demografik Fırsat Penceresi Türkiye İçin Demografik Kriz Penceresine Dönüşecek mi?”, I. İstanbul Uluslararası Coğrafya Kongresi Bildiri Kitabı 20-22 Haziran, 2019. İstanbul Üniversitesi Yayın No: 5255, Edebiyat Fakültesi Yayın No: 3465, 211-221.
• Cillov, H. (1985). Türkiye Nüfusundaki Artışın Etkileri, İstanbul Üniversitesi Yayını https://cdn.istanbul.edu.tr/file/1CD58DF90A/EC278092DDBF4FB59C7042B5A7458FF2?doi= Erişim: 20.12.2019.
• Clarke, J. I. (1987). Population Geography. Oxford ve New York: Pergamon Press.
• Davis, K. (1945). “The World Demographic Transition”, The Annals of the American Academy of Political and Social Sciences, 237 (January), 1-11.
• Demeny, P. ve Shorter, F. C. (1968). Türkiye’de Ölüm Seviyesi Doğurganlık ve Yaş Yapısı Tahminleri. İ. Ü. Yayınları No: 1306, İktisat Fakültesi No: 218, İstatistik Enstitüsü No: 2, İstanbul: Sermet Matbaası.
• Demir, O. (2016). “Nüfus Politikaları ve Çin, Fransa ve Türkiye Örneklerinin Değerlendirilmesi”, Social Sciences (NWSASOS), 3C0137, 11 (1), 41-61.
• DİE. (1995). Türkiye Nüfusu, 1923-1994 Demografi Yapısı ve Gelişimi. Ankara: Başbakanlık DİE Matbaası.
• Ehrlich, P. R. (1976). Nüfus Bombası. (N. İ. Tolon, Çev.). Ankara: Ayyıldız Matbaası A.Ş..
• Eraydın, B. A. (2003). “Nüfus Yapısı ve Süreçleri”, Türkiye’nin Nüfus ve Kalkınma Yazını: Eleştirel Bir Değerlendirme. Türkiye Bilimler Akademisi Raporları Sayı: 3, Ankara, 14-15.
• Fişek, N. H. ve Shorter, F. C. (1968). “Fertility control in Turkey”, Demography 5, 578-589.
• Foucault, M. (2016). Güvenlik, Toprak, Nüfus. 2. Baskı, (F. Taylan, Çev.). İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Gürsoy Çuhadar, S. ve Lordoğlu, K. (2016). “Demografik Dönüşüm Sürecinde Yaşlanma ve Sorunlar”, İ.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, No: 54, 63-80.
• Hirschman, C. (2001) “Comment: Globalization and theories of fertility decline”, İçinde Global Fertility Transition, Bulatao, R.A., Casterline, J.B. (eds.), Population and Development Review, supplement to vol.27, Population Council, New York, 116-125.
• Güvenç, M. (1997). “Nüfus Bilgisi ve Türkiye'de Demografik Değişim”, Birikim Dergisi, Sayı: 101, 70-73. https://www.birikimdergisi.com/dergiler/birikim/1/sayi-101-eylul-1997/2297/nufus-bilgisi-ve-turkiye-de-demografik-degisim/4679 (Erişim: 05.06.2017).
• Hodgson, D. (1983). “Demography as Social Science and Policy Science”, Population and Development Review, 9 (1), 1-34.
• Hoşgör, Ş.ve Tansel, A. (2010). 2050’ye Doğru Nüfus Bilim ve Yönetim: Eğitim, İşgücü, Sağlık ve Sosyal Güvenlik Sistemlerine Yansımalar. İstanbul: TÜSİAD Yayını.
• HÜNEE. (2019). Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 2018. Ankara: Elma Teknik Basım Matbaacılık.
• Kepenek, Y. ve Yentürk, N. (1996). Türkiye Ekonomisi (8. Basım). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Kinsella, K. ve He, W. (2009). An Aging World: 2008. U.S. Census Bureau, International Population Reports, P95/09-1, U.S. Washington DC: Government Printing Office.
• Kirk, D. (1996). “Demographic transition theory”, Population Studies, 50 (3), 361-387.
• Koç, İ. vd. (2008). Türkiye’nin Demografik Dönüşümü (Doğurganlık, Aile Planlaması, Anne-Çocuk Sağlığı ve Beş Yaş Altı Ölümlerdeki Değişimler: 1968-2008). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü Yayını, TNSA-2008.
• Kurtar, M. (2012). Türkiye’nin Bölgelerarası Farklılıklarına Demografik Geçiş Kuramı Çerçevesinden Bir Bakış. (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Lee, R. (2003). “The Demographic Transition: Three Centuries of Fundamental Change”, Journal of Economic Perspectives, Volume: 17, Number: 4, 167-190.
• Livi-Bacci, M. (2009). Avrupa’da Nüfus Hareketleri. (M. T. Binder, Çev.). İstanbul: Literatür Yayınları.
• Murat, S. (2006). Dünden Bugüne İstanbul’un Nüfus ve Demografik Yapısı. Yayın No: 2006-49, İstanbul: İTO Yayını.
• Notestein, F.W. (1946). Population - Long View, In: Food for the World (Ed. by T. Schultz), University of Chicago Press.
• Ohlin, G. (1969). Nüfus Kontrolü ve Ekonomik Kalkınma. Hacettepe Üniversitesi Yayınları No.5, Ankara: Ayyıldız Matbaası A.Ş.
• Özberk, E. (2003). Nüfus Politikaları ve Kadın Bedeni Üzerindeki Denetim. (Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Özbay, F. (1984). “Kırsal Kesimde Toplumsal ve Ekonomik Yapı Değişimlerinin Aile İşlevlerine Yansıması”, İçinde Türkiye’de Aile’nin Değişimi: Toplumbilimsel İncelemeler, (Edt. T. Erder), Ankara: Türk Sosyal Bilimler Derneği Yayını.
• Özbay, F. (2015). Dünden Bugüne Aile, Kent ve Nüfus. İletişim Yayınları 2222, Araştırma-İnceleme Dizisi 369, İstanbul: Sena Ofset.
• Özgür, E. M. (2011). “Nüfus Coğrafyası (COG 108)”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Coğrafya Bölümü Ders Notları, 1-120. Ankara.
• Reher, D. S. (2004). “The Demographic Transition Revisited as a Global Process”, Population Space Place 10, 19–41.
• Saraç, H. (1997). Ekonomik ve Sosyal Boyutuyla İslam’da Nüfus Politikası. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları/254, Yayın No: 254, İlmi Eserler Serisi: 51.
• Sertkaya Doğan, Ö. (2018). “Türkiye’de 2040 ve 2060 Nüfus Projeksiyonlarına Göre Demografik Fırsatlar”,TİDSAD (Türk ve İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi) 18, 26-42.
• Shorter, F. C. ve Macura, M. (1982). Trends in Fertility and Mortality in Turkey, 1935-1975. Committee on Population and Demography Report No. 8, Washington DC: National Academy Press.
• Şahin, S. (2015). Geçmiş Günümüz ve Gelecekte Nüfus Gerçeği. 3. Baskı, Ankara: Pegem Akademi Yayını.
• Taeuber, I. B. (1958). “Population and modernization in Turkey”, Population Index 24, 101-122.
• Tansel, A. (2012). 2050’ye Doğru Nüfusbilim ve Yönetim: İşgücü Piyasasına Bakış. TÜSİAD Yayını, Yayın No: TÜSİAD-T/2012-11/536, İstanbul: Sis Matbaacılık.
• Thompson, W. S. (1929). “Population”, American Journal of Sociology, Vol. 34, No. 6 (May, 1929), 959-975.
• Tuğluoğlu, F. (2008). “Türkiye’de Sıtma Mücadelesi (1924-1950)”, Türkiye Parazitoloji Dergisi, 32 (4), 351-359.
• TÜİK. (2018). Yıllara Göre Nüfus, 2013-2075. http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist (Son Erişim: 08.04.2018).
• TÜİK, (2019a). Demografik Göstergeler 2000-2025. http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist ( Son Erişim: 21.07.2019).
• TÜİK. (2019b). Nüfus, Yıllık Nüfus Artış Hızı ve Yıl Ortası Nüfus Tahmini, 1927-2000. http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1047 (Son Erişim: 18.05.2020).
• TÜİK. (2019c). Nüfus, Yıllık Nüfus Artış Hızı, İl, İlçe, Belde, Köy Sayısı ve Nüfus Yoğunluğu, 2007-2019. http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1059 (Son Erişim: 18.05.2020).
• TÜİK, (2019ç). Senaryolara Göre Seçilmiş Yaş Grupları Nüfusları, 2018, 2023, 2040, 2060, 2080. http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist (Son Erişim: 21.07.2019).
• TÜİK Bilgi Dağıtım, (2019). İllere Göre Yaş Grubu İstatistikleri, 1935-2018.
• TÜİK. (2020a). Demografik Göstergeler, 2000-2025. https://web.tuik.gov.tr/tr/classification-categories/sub-categories/# (Son Erişim: 28.05.2020).
• TÜİK. (2020b). Yıllara Göre Nüfus, 2018-2080. https://web.tuik.gov.tr/tr/classification-categories/sub-categories/# (Son Erişim: 28.05.2020).
• TÜİK. (2020c). Senaryolara Göre Nüfus 2018-2080. http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist (Son Erişim: 09.06.2020).
• Tümertekin, E. ve Özgüç, N. (1997). Beşeri Coğrafya (İnsan-Kültür-Mekân). İstanbul: Çantay Kitabevi.
• Tümertekin, E. ve Özgüç, N. (2016). Beşeri Coğrafya (İnsan. Kültür. Mekân). 16. Baskı, İstanbul: Çantay Kitabevi.
• UN-DESA. (2019a). World Population Prospects 2019, Data Query Total Population by Sex https://population.un.org/wpp/DataQuery/ (Erişim: 24.03.2020).
• UN-DESA. (2019b). World Population Prospects 2019, Data Query Total Fertility (Children per Women), https://population.un.org/wpp/DataQuery/ (Erişim: 10.05.2020).
• UN-DESA. (2019c). World Population Prospects 2019, Data Query Crude Birth Rate. https://population.un.org/wpp/DataQuery/ (Erişim: 30.05.2020).
• UN-DESA. (2019ç). World Population Prospects 2019, Data Query Crude Death Rate, https://population.un.org/wpp/DataQuery/ (Erişim: 30.05.2020).
• UN-DESA. (2019d). World Population Prospects 2019, Data Query Rate Of Natural Increase, https://population.un.org/wpp/DataQuery/ (Erişim: 30.05.2020).
• UN-DESA. (2019e). World Population Prospects 2019, Data Query Total Fertility (Children per women), https://population.un.org/wpp/DataQuery/ (Erişim: 30.05.2020).
• Üner, S. (1972). Nüfusbilim Sözlüğü, Hacettepe Üniversitesi Yayınları D-17, Ankara: Mars Ticaret ve Sanayi A.Ş. Matbaası.
• Ünlü, T. (2017). The Demographic Window Of Opportunity And The First Demographic Dividend: The Case Of Turkey. Hacettepe University Institute Of Population Studies Demography Program, Disertation Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree of Doctor of Philosophy in Demography, Ankara.
• Weeks, J. R. (2016). Population (An Introduction to Concepts and Issues) Twelfth Edition. Boston: Cengage Learning.
• Wyman, R. (17 Şubat 2009). “Nüfus Artışının Küresel Sorunları”, 10. Ders Dökümü, (Y. Arı, Çev.). www.acikders.org.tr/file.php/127/Lectures/PDF/10_DersDokumu.pdf (Erişim: 07.06.2017).
• Yavuz, S. (2008). Fertility Decline In Turkey From The 1980s Onwards: Patterns By Maın Language Groups. Hacettepe University Institute of Population Studies Economic and Social Demography Program, Dissertation Submitted In Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree of Doctor of Philosophy In Economic and Social Demography, Ankara.
• Yüceşahin, M. M. (2009). “Türkiye’nin Demografik Geçiş Sürecine Coğrafi Bir Yaklaşım”, Coğrafi Bilimler Dergisi 7 (1), 1-25.
• Yüceşahin, M. M. (2011). “Küresel Bir Süreç Olarak Demografik Dönüşüm: Mekânsal Bir Değerlendirme”, Coğrafi Bilimler Dergisi 9 (1), 11-27.
• Yüceşahin, M. M., Adalı, Tuğba ve Türkyılmaz, A. Sinan. (2016). “Population Policies in Turkey and Demographic Changes on a Social Map”, Border Crossing, Volume: 6, No: 2, 240-266.
• Yüceuluğ, R. (1947). Türkiye Nüfusu (Cumhuriyet Devrindeki Son Dört Nüfus Sayımlarına Göre). T.C. Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü Yayını, Yayın No. 267, İncelemeler No. 120, Ankara: Doğuş Matbaası.
• Yüksel, Y. (2007). “Türkiye’de Demografik Geçiş Süreci ve Sosyal Politikalar”, Uzmanlık Tezi, DPT Sosyal Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü, Yayın No: DPT: 2732, Ankara.
• Yüksel, Y. ve Kocaman, T (2007). “Ageing Population, Social Services And Assistance In Turkey”, Aile ve Toplum, Yıl: 9, Cilt: 3, Sayı: 12, 57-64.