MADDE BAŞLARI TÜRKÇE OLAN İLK OSMANLI TÜRKÇESİ SÖZLÜKLERİNDEN BİRİ: CEVÂHİRÜ’L-ELSİNE/ One of The Initial Ottoman Turkish Dictionaries Including Turkish Lexical Entries: Jawahir Al-Alsina

Yıl 2019, Sayı: 62, 373 - 390, 27.06.2019

Serkan Çakmak

Öz

Öz

Osmanlı dönemi Türk sözlükçülüğü, 17. yüzyıla kadar madde başları Arapça ve Farsça, açıklama ve karşılıkları ise Türkçe olan edilgen karakterli sözlüklerle temsil edilmiştir. Osmanlı Türkçesi döneminde on yedinci yüzyıla kadar madde başları Türkçe olan bir sözlüğe rastlanmaz. İlk kez, İbrahim Miskin’in 10 Safer 1075 tarihli Elfâz-ı Türkî-Farsî adlı sözlüğünde, Türkçe madde başları ile karşılaşılır. Bu sözlüğü 18. yüzyılda sırasıyla Osmanzâde Ahmed Tâib’in Mir’âtü’l-Müşkil, Şeyhülislam Mehmed Esad Efendi’nin Lehcetü’l-Lügat ve İbrahim Vedîd’in Cevâhirü’l-Elsine isimli sözlükleri takip eder. Osmanlı Türkçesinin etken karakterli dördüncü sözlüğü olan Cevâhirü’l-Elsine bu makalenin konusudur. Makalede Cevâhirü’l-Elsine tüm yönleriyle tanıtılmaya çalışılmıştır. Zira tarihî kıymeti yüksek olan bu sözlük hakkında kaynaklarda oldukça sınırlı malumat verilmiştir. Bu çalışmada eserin adı, yazılış tarihi, müellifi, bölümleri, nüshası, sözcük dağarcığı, bazı imla ve dil hususiyetleri hakkında eldeki yegâne nüshasından hareketle edinilen bilgiler sunulmuştur. Ayrıca eserin mukaddimesinin yazı çevirimi yapılmış ve el yazması nüshadan birkaç sayfanın görüntüleri makaleye eklenmiştir.

Anahtar Kelimeler: Cevâhirü’l-Elsine, Osmanlı Türkçesi, Sözlükçülük

Abstract

Turkish lexicography of the Ottoman era was represented until 17'th century by passive dictionaries including Arabic and Persian lexical entries also Turkish remarks and meanings. Any dictionary including Turkish lexical entries had not been written until 17th century in the Ottoman Turkish period. The first dictionary including Turkish lexical entries in the Ottoman Turkish period is Alfaz-i Turkî-i Fârsî written by İbrahim Miskîn on 25 Safar 1075. In the 18th century, Osmanzade Ahmed Tâib's Mir'ât Al-Mushkil, Shaykh al-  Islam Mehmed Esad Efendi's Lahjat al-Lughat and İbrahim Vedîd's Jawahir al-Alsina followed the dictionary, respectively. The topic of this article is Jawahir al-Alsina which is the fourth active dictionary of the Ottoman Turkish period. In the article, Jawahir al-Alsina has been tried to be introduced with all aspects. There is restricted information in resources regarding this important dictionary. In this paper, acquired information with reference to the unique manuscript copy about the name, the author, the chapters, the manuscript copy, the vocabulary and the grammatical features of Jawahir al-Alsina have been presented. Furthermore, the preface of Jawahir al-Alsina has been transcribed and the images of the several pages of the manuscript copy have been added into the article.

Keywords: Jawahir al-Alsina, Ottoman Turkish, Lexicography

Anahtar Kelimeler

Cevâhirü’l-Elsine

Kaynakça

• Akçay, Yusuf. (2010). Osmanlı Dönemi Sözlükçülüğü ve Karahisârî'nin Şâmilü'l-Luga İsimli Sözlüğü Üzerine Bir İnceleme. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Beyreli, Latif. (1988). Lehcetü'l-Lugat. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Boz, Erdoğan. (2013). Etken ve Edilgen Sözlükler Bağlamında Türk Dilinin Gelişim Sürecine Bakış. Geçmişten Geleceğe Türkçe Elginkan Vakfı I.Türk Dili ve Edebiyatı Kurultayı Bildirileri 17-19 Nisan 2013 (s. 79-90). İstanbul: Elginkan Vakfı. Caferoğlu, Ahmet. (2000). Türk Dili Tarihi II. İstanbul: Enderun Kitabevi. Daşdemir, Muharrem. (2013). "Türkçede Miktar Kavramı ve Sayı Sistemi". Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 8(13), s. 309-336. Eminoğlu, Emin. (2010). Türk Dilinin Sözlükleri ve Sözlükçülük Kaynakçası.Sivas: Asitan Yayıncılık. Eren, Hasan. (1950). "Çağatay Lügatleri Hakkında Notlar". Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 8(1-2), s. 145-163.