İSKÂN-I AŞÂİR VE MUHACİRÎN UMÛM MÜDÜRLÜĞÜNDEN BERLİN BÜYÜKELÇİLİĞİNE MEHMET HAMDİ (ARPAĞ) BEY

Yıl 2020, Sayı: 64, 485 - 526, 26.06.2020

Mevlüt Yüksel

Öz

Mehmet Hamdi (Arpağ) Bey, Osmanlı Devleti’nin son döneminden Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk çeyrek yüzyılına kadar olan süreçte önemli görevlerde bulunmuş bir devlet adamı ve diplomattır. Duyûn-ı Umûmiye’de başladığı memuriyet hayatına, I. Dünya Savaşı yıllarında önemli çalışmalar yaptığı İskân-ı Aşâir ve Muhacirîn Umûm Müdürlüğü vazifesiyle devam etmiştir. Hamdi Bey, savaştan sonra Rus işgalinden kurtarılan vilayetlerin yeniden imarı için kurulan komisyonda ve Londra Konferansı’na katılan heyette bulunmuştur. 1923 seçimlerinde Erzincan milletvekili seçilen Hamdi Bey, aynı yıl Lozan Barış Antlaşması gereğince Türkiye ile Yunanistan arasında yapılacak nüfus mübadelesi işinden sorumlu Muhtelit (Karma) Mübadele Komisyonu üyeliğine atanmıştır. 1925-1934 yılları arasında Viyana Elçiliği, 1934-1939 yılları arasında ise Berlin Büyükelçiliği yapmıştır. Emekli olduktan sonra bir süre matbaacılık yapan ve gazete çıkaran Hamdi Arpağ, Cumhuriyet Halk Partisi ve Demokrat Parti teşkilatlarında görev almıştır.  Bu çalışmada; Türkiye’nin yakın tarihinde önemli görevler yürüten devlet adamı ve diplomatlardan Mehmet Hamdi Arpağ’ın İskân-ı Aşâir ve Muhacirîn Umûm Müdüriyeti’nden, Berlin Büyükelçiliği’ne kadar olan memuriyet hayatı ve faaliyetleri incelenmiştir. Çalışmanın amacı ise; devrinin olayları dâhilinde yakın dönem Türk tarihinin önemli şahsiyetlerinden olan Arpağ’ın tanınmasına katkı sağlamaktır.

Anahtar Kelimeler

Berlin Büyükelçisi, Muhacirîn Müdürü Hamdi Bey, Muhtelit Mübadele Komisyonu, Viyana Elçisi, Berlin Büyükelçisi

Kaynakça

• Arşivler
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Osmanlı Arşivi (BOA) • Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO). • Dosya Usulü Tasnif Fonu (DUİT). • Dâhiliye Nezâreti Şifre Kalemi (DH. ŞFR) Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• Süreli Yayınlar - Akşam - Ati - Cumhuriyet - İfham - İkdam - İleri - Kurun - Sabah - T.C. Resmi Gazete - Tasvir-i Efkâr, 15 - Ulus - Vakit - Vakit-Yeni Gazete - Mebusan Zabıt Ceridesi (MMZC) - Meclis-i Ayan Zabıt Cerideleri (MAZC)
• Telif Eserler (Kitaplar-Makaleler)
• - EFİLOĞLU, Ahmet, “ ‘20 Mayıs 1920 Tarihli Raporu’na Göre Aşair ve Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi ve Faaliyetleri”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, Yıl: 2011, Sayı: 19.
• - DİKİCİ, Ali, “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Türk Polisinin Alman ve Avusturya Polis Teşkilatları ile İşbirliği (1923-1938)”, Belgi Dergisi, Sayı: 14 (Yaz 2017/II).
• - Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918, Cilt: VII, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara 2007.
• - Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları, Cilt I, (Hazırlayan: Bilâl N. Şimşir), Türk tarih Kurumu (TTK) Yayınları, Ankara 1993.
• - ASLAN, Betül, Refet Paşa ve İşgalden Kurtarılacak İstanbul’un İdâresi Meselesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Erzurum, 1991.
• - ŞİMŞİR, Bilal N.i “Cumhuriyetin İlk Çeyrek Yüzyılında Türk Diplomatik Temsilcilikleri ve Temsilcileri”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt: XXII, Sayı: 64, 65, 66 (Mart-Temmuz-Kasım 2006).
• - ŞİMŞİR, Bilâl N., Bizim Diplomatlar, Bilgi Yayınevi, Ankara 1996.
• - KOÇAK, Cemil, Türk-Alman İlişkileri (1923-1939), TTK Yayınları, Ankara 1991.
• - KOÇAK, Cemil, Türkiye’de Milli Şef Dönemi (1938-1945) Dönemin İç ve Dış Politikası Üzerine Bir Araştırma, Cilt 1, İletişim Yayınları, İstanbul 2007.
• - ŞAHİN, Eyüp, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Gayrimüslim Polis Biyografileri, Polis Akademisi Yayınları, Cilt: II, Ankara 2013.
• - ŞAHİN, Feyza Kurnaz, “Cumhuriyet Dönemi Dış Ticaret Politikası ve Bir Örgütlenme Örneği: Türkofis ve Faaliyetleri (1934-1939)”, History Studies, Volume: 10, Issue: 8, November 2018.
• - ATABEY, Figen, “İkinci Dünya Harbi Öncesi, Türk-İngiliz-Fransız Ortak Deklarasyonu”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 31.
• - Hariciye Vekâleti Yıllığı, 1959, Ankara (Tarihsiz).
• - ATNUR, İbrahim Ethem “Osmanlı Hükümetleri ve Tehcir Edilen Rum ve Ermenilerin Yeniden İskânı Meselesi” Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Yıl: 1994, Cilt: 4, Sayı: 14, s. 121-139.
• - ATNUR, İbrahim Ethem Tehcirden Dönen Rum ve Ermenilerin İskânı Meselesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Erzurum 1991.
• - DİLEK, Mehmet Sait, 1939 Yılı Türk-İngiliz Siyasi İlişkileri, Fenomen Yayıncılık, Erzurum 2014.
• - TINAL, Melih, Bir Siyasal Kişilik Portresi Olarak Dr. Tevfik Rüştü Aras, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve Inkılâp Tarihi Enstitüsü, İzmir 2001.
• - BOZKURT, Nebi “Tersane”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (TDVİA), Cilt: 40.
• - İPEK, Nedim, İmparatorluktan Ulus Devlete Göçler, Serander Yayınevi, Trabzon 2006.
• - ÇALIK, Ramazan, “Türk-Alman İlişkileri (1923-1945), Türkler, Cilt: 16, Yeni Türkiye Yayınları, İstanbul s. 818-822.
• - TBMM Albümü, 1. Cilt, 1920-1950, II. Yasama Dönemi (1923-1927), TBMM Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2010.
• - Türk Parlamento Tarihi, TBMM-II. Dönem, 1923-1927, III. Cilt, Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) Basımevi Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1995.
• - ERDEM, Ufuk Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Muhacir Komisyonları ve Faaliyetleri (1860-1923), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2014.
• - MARTTİN, Volkan, “Bir Osmanlı Kurumunun Adı ve Etkinliği Üzerine”, Uluslararası Avrasya Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 2, Sayı: 5 (Aralık 2011), s. 14-30.
• İnternet Kaynakları
• - Baki Sarısakal, Mübadele Sırasında Hamdi Bey’in Raporu, s. 2, http://bakisarisakal.com/hamdi-bey-raoru.pdf (Son Erişim Tarihi: 20.11.2019).
• - “Büyükelçilik Tarihi ve Önceki Büyükelçilerimiz”, http://berlin.be.mfa.gov.tr/Mission/MissionChiefHistory (Son Erişim Tarihi: 12.12.2019).
• - http://viyana.be.mfa.gov.tr/Mission/MissionChiefHistory, (Son Erişim Tarihi: 25.01.2020).
• - Mehmet Hamdi Arpağ’ın Hal Tercümesi, http://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEBMAZBATALAR/TBMM/d02/HT_500_1_2.pdf. (Son Erişim Tarihi: 30.04.2020).
• - Mehmet Hamdi Arpağ’ın Seçim Mazbatası, http://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEBMAZBATALAR/TBMM/d02/HT_500_1_2.pdf (Son Erişim Tarihi: 25.05.2020).
• - Tevfik Rüştü Aras’ın Hal Tercümesi, https://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/MAZBATALAR/TBMM/d03/HT_341_1_3.pdf (Son Erişim Tarihi: 24.11.2019).
• - Tevfik Rüştü Aras’ın Hal Tercümesi, https://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/MAZBATALAR/TBMM/d04/HT_341_1_4.pdf (Son Erişim Tarihi: 24.11.2019).