Erken Cumhuriyet Dönemi Tiyatro Yapıtlarında İdeolojik İşlev

Yıl 2011, Cilt: 15 Sayı: 2, 51 - 68, 23.05.2012

İ. Hakan Dönmez

Öz

Bu çalışmada cumhuriyetin ilk yıllarında devlet tarafından sipariş veya yarışma
yoluyla teşvik edilerek yazdırılmış, geçmişe ait hukuksal düzenin hicvini konu alan üç
tiyatro yapıtı analiz edilmiştir. Bu çalışma yeni cumhuriyetin, kendi ideolojisini halka
yaymak ve benimsetmek için sanattan nasıl yararlandığını ortaya koymayı amaçlamaktadır.
Cumhuriyet’in ilk döneminde, gazete, dergi gibi başka araçların ulaşamadığı taşrada
sergilenmek üzere yazılan tiyatro yapıtları eskiyi hicvederken, yeni dönemin kazanımlarını halka benimsetmeyi amaçlamaktadır. Bu tiyatro oyunları özellikle, geleneksel popüler
kültürde bir figür olarak yer alan ve uzun dönemde, devletin otoritesine karşı halkın potansiyel
ya da pasif direnme araçlarından birisi olarak değerlendirilebilecek kadı hikâyelerinin
yarattığı zeminden faydalanmıştır. Yani, kadıların adaletsizliği üzerine odaklanan
ve “kadı fıkraları” olarak anonimleşmiş eleştiriyi, Osmanlı kadısının adaletsizliğine ve
eski hukuki sürecin yozlaşmışlığına dayandırmaktadır. Ayrıca rüşveti, yolsuzluğu yurttaşlara kötü muameleyi engelleyecek, kadın ve erkeğe eşit bakacak bir düzenin kurulduğunu
müjdeleyen oyunlarda, örtük biçimde yargıç yansızlığı, kanunların üstünlüğü ve genelliği
dile getirilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kadı, cumhuriyet, hiciv, halk komedisi

Kaynakça

• Baltacıoğlu, İ.H. (1936). “Teskilâtsız Edebiyat”, Yeni Adam, Sayı: 119, 9 Nisan, Sayfa:
• Barker, C.& Galasinski, D. (2001). Cultural studies and discourse analysis: a dialogue on lnaguage and identity. London: Sage.
• Berkes, N. (2002). “Türkiye’de Çağdaşlaşma”, Yayına Hazırlayan: Ahmet Kuyaş, İstan- bul: Yapı Kredi Yayınları.
• Bingöl, S. (2004). Tanzimat Devrinde Osmanlı’da Yargı Reformu, Eskişehir: Anadolu
• Üniversitesi Yayınları. Çelik, N. (1999). “Söylem Kuramları, Hegemonya Kavramı ve Kemalizm”, Doğu Batı
• (Türk Toplumu ve Gelişme Teorisi Sayısı), Sayı: 8, (Ağustos, Eylül, Ekim), 27-29. Çelik, H. & Ekşi, H. (2008). “Söylem analizi” Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fa- kültesi Eğitim Barker, C.& Galasinski, D. (2001). Cultural studies and discourse analysis: a dialogue on lnaguage and identity. London: Sage.
• Çıkla, S. (2005). Cumhuriyet Düşüncesinin Kökleşmesinde Yusuf Ziya Ortaç’ın Yapıtla- rının Yeri ve Önemi. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversi- tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilimdalı.
• Ersanlı, B. (2003). İktidar ve Tarih (Türkiye’de Resmi Tarih Tezinin Oluşumu 1929- ), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Güneş, A. (2005). Kemalist Modernleşmenin Adab-I Muaşeret Romanları: Popüler Aşk
• Anlatıları (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara: Bilkent Üniversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Edebiyatı Bölümü. İbnürrefik, A.N. (1933). Şeriye Mahkemesinde, Cumhuriyet Halk Fırkası Katibi Umumi- liği. Ankara: Hâkimiyeti Milliye Matbaası.
• Köker, L. (2004). Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Körükçü, M. M. (1936). “Ankara Sanatı”, Yücel, 4(19), Eylül, 1-2.
• Kudret, C. (1990). Türk Edebiyatında Hikâye ve Roman, Cilt: III (Cumhuriyet Dönemi 1959), İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Musahipzade, C. (1993). Aynaroz Kadısı, Güncel Dile Uyarlayan: Haldun Marlalı, İzmir: Betik Yayınları.
• Nayır, Y.N. (1933), “İnkılâp ve Vazife”, Varlık, 1(9).
• Nedim, Vedat (1933). “İşte Bir Roman “Yaban”, Kadro, Sayı: 16, Nisan.
• Neumann, C.K. (2000). Araç Tarih, Amaç Tanzimat: Tarih-i Cevdet’in Siyasi Anlamı,
• Çeviren: Meltem Arun, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları. Oktay, A. (1993) Cumhuriyet Dönemi Edebiyatı 1923-1950, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Ortaylı, İ. (1994). Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devletinde Kadı, Ankara: Tur- han Kitabevi Yayınları.
• Ortaylı, İ. (2003). İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Otacı, C. (2004). Hukukun Laikleşme Serüveni, İstanbul: Birey Yayıncılık.
• Sokulu, S. (1979). Türk Tiyatrosunda Komedyanın Evrimi, Ankara: Kültür Bakanlığı Ya- yınları.
• Şener, S. (1998). Cumhuriyetin 75. Yılında Türk Tiyatrosu, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Şengül, A.(2008). Cumhuriyet Döneminde Tarihi Tiyatro, Ankara: Alp Yayınevi.
• Şevket, E. (1938). Şeriatçası, Basın Genel Direktörlüğü, İstanbul: Devlet Basımevi.
• Tunçay, M. (1981). Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması (1923- ), Ankara: Yurt Yayınları.
• Türk Ansiklopedisi (1971). Cilt: 19, Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
• Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1986). Cilt: 6-7, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Yalçın, A. (2002). Siyasal ve Sosyal Değişmeler Açısından Cumhuriyet Dönemi Türk
• Romanı 1920-1946, Ankara: Akçağ Yayınları.