TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE ENKLİZ (EĞİLTİ)

Yıl 2016, Sayı: 57, 1535 - 1544, 15.09.2016

Birol İpek

Öz

Bu çalışmada Türkiye Türkçesinde enkliz konusu üzerinde durulmuştur. Türkçenin en önemli özelliklerinden birisi ünlülerde görülen ses uyumudur. Ünlü uyumları Türkçenin en belirgin ses özelliğidir. Eski Türkçeden beri sözcüklerde görülen ünlü uyumu oldukça kuvvetlidir. Bu uyum büyük ses uyumu ve küçük ses uyumu olarak görülmektedir. Türkçe sondan eklemeli bir dildir. Sözcüklere gelen ekler genelde kendisinden önceki sözcüğün son ünlüsüne göre ses uyumuna uyarlar. Ve bu kural çok kesindir. İstisnaları çok azdır. Fakat iki kök kelimenin birleşmesinde durum farklıdır. Köklerle eklerin birleşmesinde uyum bakımından, sonra gelen önce gelene tabi olurken biri ince biri kalın iki kökün birleşerek tek kelime meydana getirmeleri hâlinde önce veya sonra gelen değil, birleşik sözcükte genellikle anlamı hâkim olan sözcük diğerini kendisine benzetir. Bu ses olayına enkliz denir. Örnek: O+bir>öbür, Bu+ile>böyle, Sekiz+on>seksen, Yok+ise>yoksa. Örneklerde de görüldüğü gibi biri kalın sesli biri ince sesli veya biri ince sesli biri kalın sesli iki bağımsız kelime birleşmesinde sonra gelen sözcük önce gelen sözcüğün ses uyumuna uymamaktadır. Oysa ses uyumunda kalınlık incelik bakımından sonra gelen önce gelene tabi olmak zorundadır. Türkçede iki sözcük birleşirken anlamı güçlü olan diğer sözcüğün ünlüsünü kendisine benzetmektedir. İki sözcüğün birleşmesi sırasında güçlü olan sözcük kalın ünlü veya ünlülerden oluşuyorsa sözcük kalın, eğer güçlü sözcük ince ünlü veya ünlülerden oluşuyorsa birleşik sözcük ona göre ses uyumuna uymaktadır. Enklizde çeşitli ses olayları da meydana gelmektedir. Ünlü düşmesi, ünlü değişmesi, ünlü yuvarlaklaşması, ünsüz değişmeleri vb. ses olayları de meydana gelmektedir. Enkliz olayında ortaya çıkan yeni birleşik sözcüklerin ses uyumuna uydukları görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Dil, ünlü uyumu, Türkiye Türkçesinde enkliz, birleşik sözcük

Kaynakça

• Adamovic, M. 006 . Da/de ilgecinin kaynağı. Almanca’dan çev. Aziz Merhan), Türk Dergisi, 650, 175-181. Akalın, Ş. H. 015 . Türkçe sözcüklerin ses özellikleri. http://www.akalin.gen.tr/Eklenti/45,turkiyeturkcesisozcuklerinsesozellikleri.pdf?0 Erişim Tarihi: 24.06.2015.
• Almanca-Türkçe sözlük, (2015).
• http://translation.babylon.com/german/to-turkish/Enklise/ Erişim: 0 .0 . 015.
• Ayverdi, İ. (2005). Misalli büyük Türkçe sözlük. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.
• Banguoğlu, T. 1986 . Türkçenin grameri. Ankara: TDK Yay.
• Coşkun, V. (2010). Türkçenin ses bilgisi. ( . Baskı). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Demircan, Ö. (2001). Türkçenin ses dizimi. İstanbul: Der Yay.
• Eraslan, K.. (1021). Eski Uygur Türkçesi grameri. Ankara: TDK Yay.
• Ergin, M. (2009). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak Yay.
• Eyuboğlu, İ. Z. (2004). Türk dilinin etimoloji sözlüğü. İstanbul: Sosyal Yay.
• Gemalmaz, E. (2010). Türkçenin fonemler düzeni ve bu fonemler düzeninin işleyişi. Türkçenin Derin Yapısı. (haz. Cengiz Alyılmaz - Osman Mert). Ankara: Belen Yayınları.
• Gemalmaz, E. (2010). Türkiye Türkçesinde ses olayları: ses olaylarıyla ilgili kurallar. Türkçenin Derin Yapısı. (haz. Cengiz Alyılmaz - Osman Mert). Ankara: Belen Yay.
• Gülensoy, T. (2000). Türkçe el kitabı. Ankara: Akçağ Yay.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
• Gülseren, C. (2000). Malatya ili ağızları. Ankara: TDK Yay.
• Güven, M. (2015). Eski Anadolu Türkçesiyle yazılmış tıp yazmalarındaki Türkçe organ adları üzerine bir inceleme. http://www.tubar.com.tr/TUBAR%20DOSYA/pdf/2009GUZ/gven_meri_s.109-141.pdf Erişim Tarihi: 0 .0 . 015.
• Hengirmen, M. (1997). Türkçe dilbilgisi. Ankara: Engin Yay.
• İlhan, N. (2009). Eşref b. muhammed haza’inu’s-sa’adat (İnceleme-Metin-Dizin Sözlük). Malatya: Serhat Yay.
• Karaağaç, G. 01 a . Türkçenin dil bilgisi. Ankara: Akçağ Yay.
• Karaağaç, G. (2012b). Türkçenin ses bilgisi. İstanbul: Kesit Yay.
• Koç, N. (1996). Yeni dilbilgisi. İstanbul: İnkılâp Kitabevi Yay.
• Korkmaz, Z. ( 2003). Türkiye Türkçesi grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: TDK Yay.
• Korkmaz, Z. (1994). Türkçede eklerin kullanılış şekilleri ve ek kalıplaşması olayları. Ankara.
• Korkmaz, Z. (1995). Birleşik kelimeler ve yazılışları üzerine. Türk Dili Üzerine Araştırmalar, I. Cilt, Ankara: TDK Yayınları, 6 -637.
• Korkmaz, Z. (1995). Türkiye TÜrkçesinde ‘iktidar’ ve ‘imkân’ gösteren yardımcı fiiller ve gelişmeleri. Türk Dili Üzerine Araştırmalar, I. Cilt, Ankara: TDK Yay. 607-619.
• Korkmaz, Z. (2007). Türkiye Türkçesinde benzetme yoluyla kurulan birleşik kelimeler üzerine. Türk Dili Üzerine Araştırmalar, III. Cilt, Ankara: TDK Yay., 269-276.
• Kudaşev, G. X. (2011). Tatar Türkçesinde fonetik ve morfolojik değişiklikler. (çev. Ercan Alkaya). Turkish Studies-Internaional Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6(1), 323-359.
• Öskan, M. (2001). Türkçenin ses ve yazım özellikleri. İstanbul: Filiz Yay.
• TDK (1983). Yeni tarama sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
• TDK (1993). Almanca –Türkçe sözlük-1. Ankara: TDK Yay.
• TDK (2005). Türkçe sözlük. Ankara: TDK Yay.
• TDK (2005). Yazım kılavuzu. Ankara: TDK Yay.
• Tekin, T. (2005). Amca ve teyze kelimeleri hakkında. Makaleler 3, (haz. Emine Yılmaz-Demir), Ankara: Grafiker Yay., 201-212.
• Uniersal Leksikon: http://universal_lexikon.deacademic.com/75986/Enklise (02.05.2016).
• Üstüner, A. (2008). Türkiye Türkçesi ağızlarında ‘ne’ sözcüğü ile oluşmuş birleşik sözcükler. Türkçesi Ağız Araştırmaları Çalıştayı, 25 – 30 Mart 2008, Harran Üniversitesi – Şanlıurfa. 1-20.
• Yıldız, O. 015 . Birleşik kelimelerde görülen fonetik hadiseler, terimleri, tanımları ve örneklerinin tasnifi üzerine. Turkish Studies, 10(8), 231-252.