XVI. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA BAĞDAT VİLAYETİ’NDE MEYDANA GELEN İSYANLAR VE EŞKIYALIK HAREKETLERİ

Yıl 2016, Sayı: 57, 1809 - 1837, 15.09.2016

Erdinç Gülcü

https://doi.org/10.14222/Turkiyat1598

Öz

I. Süleyman’ın Irakeyn Seferi sonunda ele geçirilen topraklar üzerinde Bağdat Vilayeti kuruldu. Bağdat Vilayeti, Osmanlı açısından önemli olduğu kadar, Safeviler açısından da önemli bir yere sahipti. Bu nedenle Safeviler, Osmanlı’ya kaptırdıkları Bağdat ve çevresindeki toprakları bir an önce geri alma arzusundaydılar. Safeviler bu emellerini gerçekleştirebilmek için de Bağdat Vilayetinde bulunan ve kendileri ile aynı mezhebe mensup olan Kızılbaşlardan istifadeye çalıştılar. Bu iş birliğinin öncelikli amacı Bağdat’taki Osmanlı otoritesini sarsmaktı. Bunu başarabilmek için de şekaveti bir yöntem olarak kullandılar. İdari ve askerî hizmetlere kimliklerini gizleyerek sızan Kızılbaş kökenli görevliler, fırsat buldukça halka yönelik zulüm ve şekavetlerde bulunarak vilayet düzenini bozmaya çalıştılar.
Bağdat Vilayetinde isyan ve şekavete yol açan bir diğer önemli sorun da vilayet içerisinde oldukça yoğun aşiret varlığının bulunmasıydı. Aşiretler devlete bağlı gibi görünseler de aşiret beyleri her zaman için aşiret çıkarlarını önde tutmaları nedeniyle, vilayet içerisinde otorite boşluğu bulduklarında şekavet veya isyan edebilmekteydiler. Bazen de saf değiştirerek Safevilerle iş birliği yapabilmekteydiler.
XVI. yüzyılın ikinci yarısında yaşanan isyan ve şekavetler nedeniyle Bağdat vilayetinde tam anlamıyla bir istikrarın sağlanması bir türlü mümkün olamamıştır.

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA).
• 6 Numaralı Mühimme Defteri (972/1564-1565), (1995). Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları.
• 12 Numaralı Mühimme Defteri I (978-979/1570-1572), (1996). Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları. KK, Ruus, nr. 262.
• Mühimme Defteri (MD), nr. 5, 6, 7, 12, 14, 19, 24, 25, 26, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 40, 46, 48, 51, 55, 60, 64, 70.
• Mühimme Zeyli Defteri (MZD), nr. 3 Maliyeden Müdevver Defter (MAD), nr. 563. Tapu Tahrir (TD), nr. 1028, 1049.
• Açıkyıldız, B. Ş. (2015). Ezidiler. (çev. Zülal Kılıç). İstanbul: Alfa Yayınları. Akdağ, M. (1999). Türk halkının dirlik ve düzenlik kavgası celalî isyanları. Ankara: Barış Yayınları.
• Akdağ, M. (1947). Yeniçeri ocak nizamının bozuluşu. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, V (3), 291-306.
• Celâl-zâde Mustafa Çelebi. Tabakâtü’l-memâlik ve derecetü’l-mesâlik. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY. No. 5997.
• Gelibolulu Mustafa Ali. (2014). Nusret-nâme. (haz. H. Mustafa Eravcı). Ankara: TTK Yayınları.
• Gülcü, E. (1999). Osmanlı idaresinde Bağdat (1534-1623). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gündüz, A. (2003) Osmanlı idaresinde Musul (1523-1639). Elazığ: Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Merkezi Yayını.
• Kahveci, G. (1988). 29 numaralı mühimme defteri (984/1576) (tahlîl-özet-transkripsiyon). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Karataş, O. (2010). 3 numaralı mühimme zeyli rebiülevvel-cemaziyelevvel 984/Haziran-Ağustos 1576 (s.176-351). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Kerslake, C. J. (1993). Celâlzâde Mustafa Çelebi. TDVİA., C. 7. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayını.
• Küpeli, Ö. (2010). Irak-ı Arap’ta Osmanlı-Safevi mücadelesi (XVI-XVII. yüzyıllar). History Studies Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, Ortadoğu Özel Sayısı, 227-244.
• Kütükoğlu, B. (1993). Osmanlı-İran siyasi münasebetleri (1578-1612). İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları
• Nacak, S. (2011). 34 numaralı mühimme defteri (h. 986/ m. 1578) transkripti ve değerlendirmesi (164-326 sayfaları arası). Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Nazmi-zâde Murteza, (2014). Gülşen-i hulefâ Bağdat tarihi 762-1717. Ankara: TTK Yayınları.
• Özbaran, S. (1971). XVI. yüzyılda Basra Körfezi sahillerinde Osmanlılar Basra Beylerbeyliği’nin kuruluşu. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, (25), 51-65.
• Sahillioğlu, H. (1990). Osmanlı döneminde Irak’ın idarî taksimatı, Belleten, (çev. Mustafa Öztürk), LIV (211), 1233-1257.
• Selânikî Mustafa Efendi, (1989). Tarih-i Selânikî (971-1003 /1563-1595) I. (haz. Mehmet İpşirli). İstanbul: TTK Yayınları.
• Şeref Han (2015). Şerefnâme I. (Farsçadan çev. Abdullah Yegin). İstanbul: Nûbihar Yayınları.
• Torun, M. (2014). III numaralı (H. 983-984/M. 1575-1576) tarihli mühimme zeyli defterinin transkripsiyon ve değerlendirilmesi (S. 1-175). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı devleti teşkilatından kapıkulu ocakları I. Ankara: TTK Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1983). Osmanlı tarihi II. Ankara: TTK Yayınları. Üzümcü, H. (2015). Niyazî ve Zafer-Nâme-i Ali Paşa. Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, 4 (1), 105-120.