DİVANÜ LÜGATİ’T-TÜRK’TE SOSYAL NORMLARI KARŞILAYAN KAVRAMLAR

Yıl 2007, Cilt: 14 Sayı: 35, 201 - 215, 28.02.2010

Dilaver Düzgün

Öz

Türk dilinin bilinen en eski sözlüğü olma özelliğine sahip Divanü
Lügati’t-Türk, yazıldığı dönemin Türk toplulukları ile ilgili önemli
ayrıntılara yer veren bir şaheserdir. Bu sözlükte yer alan sosyal
normlarla ilgili kavramların belirlenmesi, o dönemdeki Türk
topluluklarının yaşam biçimleri ve hayata bakış tarzları açısından
önemli ipuçları verecektir.
Divanü Lügati’t-Türk’te sosyal normları karşılamak üzere “törü” ve
“ögreyük” kelimeleri yer alır. Törü kelimesi eserde beş ayrı yerde
geçmektedir. Bunlardan biri madde başı olarak verilmiş, karşısında
gerekli açıklama yapılmış, sözcüğün yer aldığı bir atasözü verilmiştir.
Diğerlerinde ise başka kelimeler açıklanırken bu kelime, örnek metinler
arasında yer almıştır. Bu metinlerin üçü atasözü, biri dörtlükten
ibarettir.
Ögreyük kelimesi ise bir yerde madde başı olarak yer almaktadır.
Burada sözcüğün anlamı “adet” biçiminde açıklanmış ve bir dörtlük
içinde kullanımına örnek verilmiştir.
Ayrıca bazı kelimeler açıklanırken verilen örneklere bağlı olarak “bu,
Türklerin âdetidir” gibi ifadelere yer verilmiş, böylece sosyal normların
işlevi konusunda önemli bilgiler aktarılmıştır.

Anahtar Kelimeler

sosyal norm, töre, adet, gelenek, görenek

Kaynakça

• AKYÜZ, Hüseyin, Kutadgu Bilig’de Sosyo-Pedagojik ve Siyasal Söylem, Erzurum 2002
• CAFEROĞLU, Ahmet: Kâşgarlı Mahmut, İstanbul 1999
• CLAUSON, Sir Gerard, An Etymologial Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford 1972
• DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 1990
• DİLAÇAR, A., “Kaşgarlı Mahmut’un Kişiliği”, Türk Dili, c. XXVII, sayı: 253, 1 Ekim 1972, s. 20-22
• Divanü Lügat-it-Türk Tercümesi, (Çev. Besim Atalay), 4 cilt, Ankara 1985-1986
• ERCİLASUN, Ahmet B., Makaleler-Dil-Destan-Tarih-Edebiyat, (Yayına Hazırlayan: Ekrem Arıkoğlu), Ankara 2007
• ERGİN, Muharrem, Orhun Abideleri, İstanbul 1980
• GENÇ, Reşat, Kaşgarlı Mahmud’a Göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası, Ankara 1997
• GÖKYAY, Orhan Şaik, “Divanü Lügat-it-Türk ve Alp Er Tunga”, Türk Dili, c. XXVII, sayı: 253, 1 Ekim 1972, s. 56-59
• Divanü Lügati’t-Türk’ün yazılışından yaklaşık üç buçuk asır önce dikilmiş olan Orhun Yazıtları’nda da “il” ve “töre” kelimelerinin birlikte yer aldığı ve “yasa” anlamında kullanıldığı görülmektedir. Ayrıca, Kaşgarlı’nın çağdaşı olan Yusuf Has Hacip’in de Kutadgu Bilig’inde “töre”yi bu anlamda birçok kez kullandığını belirtmek gerekir.
• İLAYDIN, Hikmet, “Divan’la İlgili Bazı Gözlemler ve Düşünceler”, Türk Dili, c. XXVII, sayı: 253, 1 Ekim 1972, s. 96-103
• Kâşgarlı Mahmûd, Divanü Lügati’t-Türk, (Çeviri, Uyarlama, Düzenleme: Seçkin Redi, Serap Tuğba Yurtsever), İstanbul 2005
• Kâşgarlı Mahmud, Divanü Lügati’t-Türk, Tıpkıbasım, Ankara 1990
• KURGAN, Şükrü, “Divanü Lügat-it-Türk Üzerine”, Türk Dili, c. XXVII, sayı: 253, 1 Ekim 1972, s. 60-80
• Mahmūd al-Kāšγarī, Compendium of the Turkic Dialect (Diwan Luγāt at Turk), (Edited by Şinasi Tekin-Gönül Alpay Tekin, Edited and Traslated with Introduction and Indices by Robert Dankoff in collaboration James Kelly, Harvard 1982 (Part I), 1984 (Part II), 1985 (Part III)
• Mahmud bin El-Hüseyn bin Muhammed El-Kâşgari, Kitabu Divanı Lügati’t- Türk, (Haz. Kilisli Rifat), 3 cilt, [İstanbul] 1333-1335
• NİRUN, Nihat-M. Cihat Özönder, “Türk Sosyo-kültür Yapısı İçinde Âdetler, Örfler, Görenekler, Gelenekler”, Milli Kültür Unsurlarımız Üzerinde Genel Görüşler, Ankara 1990, s. 251-264
• ORKUN, Hüseyin Namık, Eski Türk Yazıtları, Ankara 1987
• ÖRNEK, Sedat Veyis, Türk Halk Bilimi, Ankara 1995
• SAKAOĞLU, Saim, “Divanü Lügati’t-Türk’ün Halk Edebiyatı Açısından Taşıdığı Değer”, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, Fasikül: 1, sayı: 13, Erzurum 1985, s. 301-319
• Ş. Sami, Kamus-ı Türki, [İstanbul] 1318
• TEKİN, Talat, “Karahanlı Dönemi Türk Şiiri, Türk Dili, cilt: LI, sayı: 409, Ocak 1986, s. 81-157
• ÜLKEN, Hilmi Ziya, Sosyoloji Sözlüğü, İstanbul 1969
• Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig-I, Metin (Haz. Reşit Rahmeti Arat), Ankara 1999
• Ziya Gökalp, Türk Töresi, İstanbul 1339