TÜRKMENÇAY ANTLAŞMASI VE SONUÇLARI

Yıl 2008, Cilt: 14 Sayı: 36, 187 - 199, 28.02.2010

Okan Yeşilot

Öz

Nadir Şah’ın öldürülmesinden sonra Azerbaycan’da ortaya çıkan
Hanlıklar Dönemi’nde, hanlıklar kendi aralarında siyasî birlik
oluşturamadığından birer birer Rusya’ya teslim olmuşlardır. İran,
bölgedeki hâkimiyetini kaybetmemek için Rusya ile yaptığı
savaşlarda yenilince, önce Gülistan Antlaşması (1813), ardından da
Türkmençay Antlaşmasını (1828) imzalamıştır. İran, Türkmençay
Antlaşmasıyla Revan ve Nahçıvan’ın da Rusya’nın hâkimiyetine
girmesini kabul etmiş ve bu fiili durum Osmanlı Devleti’ne de Edirne
Antlaşmasıyla (1829) onaylatılmıştır. Türkmençay Antlaşması
sonuçları itibariyle bugün de güncelliğini korumaktadır. Yapılan bu
antlaşmayla, Azerbaycan Türkleri ikiye bölünmüş olup, bu problem
halen devam etmektedir. Bir diğer önemli sorun da, Rusya’nın,
antlaşmaya koydurduğu 15. maddeye dayanarak, Revan başta olmak
üzere bölgeye, İran’da, Osmanlı Devleti’nde ve kendi topraklarında
yaşayan Ermenileri göç ettirmesidir. Antlaşma öncesinde bölgede
çoğunlukta bulunan Türkler planlı olarak yapılan bu göçler
neticesinde nüfus olarak azınlığa düşmüş ve böylece Ermenistan
Devleti’nin temelleri atılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türkmençay Antlaşması, Rusya, İran, Azerbaycan, Ermenistan

Kaynakça

• ADIGÖZEL, Mirza Bey, “Garabağname”, Garabağnameler, Yazıcı, Bakı 1989.
• AKBERNİYA, Ali, Tarih-i Siyasi ve Diplomasi-yi İran: Ez Gülnaba ta Türkmençay, Hicri 1243-1334, Tahran Üniversitesi Yayınları, Cilt. I, Tahran 1348.
• ALİYEV, Mehemmed, Şimali Azerbaycanın Rusiya Tarafından İşgalının Tarihşünaslığı, Adiloğlu Neşriyyat, Bakı 2001.
• ARZUMANLI, Vagif – MUSTAFA, Nazım, Tarihin Gara Sahifeleri, Deportasiya, Soygırım, Gaçgınlık, Gartal, Bakı 1998.
• ATNUR, İbrahim Ethem, Osmanlı Yönetiminden Sovyet Yönetimine Kadar Nahçıvan (1918-1921), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2001.
• Azerbaycan SSR Elmler Akademiyasının Azerbaycanın Rusiya Terkibine Dahil Olmasının 150 İlliyine Hasr Olunmuş Elmi Sessiyasının Tezisleri 20-22 Aprel 1964 cü il, Azerbaycan SSR Elmler Akademiyası Neşriyyatı, Bakı 1964.
• Azerbaycan Tarihi (Uzak Keçmişten 1870 ci İllere Geder), Redakdör Süleyman Aliyarlı, Azerbaycan Neşriyyat, Bakı 1996, s. 602-610.
• Azerbaycanın Rusiya İle Birleştirilmesi ve Onun Mutereggi İgtisadi ve Medeni Neticeleri, Azerbaycan SSR Elmler Akademiyası Neşriyyatı, Bakı 1956.
• BABANLI, Tomiris, Valide İmamaliyeva, Azerbaycan Salnamesinden Sahifeler, Boz Oğuz Neşriyatı, Bakı 1997.
• BAKIHANOV, A., Gulustanı-İrem, Bakı 2001.
• BEYDİLLİ, Kemal, 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşında Doğu Anadolu’dan Rusya’ya Göçürülen Ermeniler, TTK, Ankara 1988.
• CARR, Edward Hallett, Sovyet Rusya Tarihi Bolşevik Devrimi (1917-1923), (Çev. Tuncay Birkan), C. III, Metis Yayınları, İstanbul 2004.
• ESEDOV, Firudin – KERİMOVA, Sevil, Çarizmi Azerbaycana Getirenler, Gençlik, Bakı 1993.
• Gasımov, M., XIX. Asrda Rusiyanın Gabagçıl İdeyalarının Azerbaycanda İçtimai Fikrin İnkişafına Tesiri, Azerbaycan SSR Siyasi ve Elmi Bilikleri Yayan Cemiyetin Neşri, Bakı 1953.
• HACİYEV, İsmail- AMANOĞLU, Ebulfez, Tarihte ve Günümüzde Nahçıvan, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1998.
• İSMAİL, Mahmud, Azerbaycan Tarihi, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, , Bakı 1993.
• MEHDİYEV, Gazanfer, Azerbaycanın Rusiya İle Birleşmesi ve Bunun Tarihi Ehemiyyeti, Azerbaycan SSR Siyasi ve Elmi Bilikleri Yayan Cemiyetin Neşri, Bakı 1952.
• MUSAYEV, İsmail, Azerbaycanın Nahçıvanın ve Zengezur Bölgelerinde Siyasi Vaziyet ve Harici Devletlerin Siyaseti (1917-1921. Yıllar), Bakı Üniversitesi Neşriyyatı, Bakı 1996.
• PAKREVAN, Emine, Abbas Mirza ve Azerbaycan, Farsçadan Çeviren Güntay Cavanşir, Kanun, Bakı 2007.
• SÜLEYMANOV, Mehman, İrevan Hanlığının Rusiyaya Birleştirilmesi Tarihinden, Harbi Neşriyyat, Bakı 1997;
• TAĞIVEYA, Şövket- REHİMLİ, Ekrem- BAYRAMZADE, Semed, Güney Azerbaycan, Orhan, Bakı 2000.
• VERDİYEVA, Hacar Y., “İrevan (Revan) Vilayetindeki Demografik Değişiklikler Üzerine”, Türkler, C. 19, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 175-180.