İNGİLİZ-RUS REKABETİ VE OSMANLI DEVLETİ’NİN ASYA TOPRAKLARI SORUNU (1877-1878)

Yıl 2008, Cilt: 15 Sayı: 38, 253 - 288, 28.02.2010

Mithat Aydın

Öz

Bu çalışma, Osmanlı ve İngiliz belgelerine dayanarak 1877-1878’deki
Osmanlı-Rus Savaşı ve bunu takip eden Ayastefanos ve Berlin antlaşmaları
sırasında İngiltere ve Rusya’nın Osmanlı toprakları üzerindeki siyasal
rekabetinin hangi esaslar üzerinde ve hangi süreçte geliştiğini ve bunun
devletlerarası ilişkilere nasıl yansıdığını ortaya koymayı amaçlamaktadır.
Osmanlı Devleti’nin tasfiyesini hazırlayan bu süreç, aynı zamanda yüzyılın
son çeyreğinde tarihi emellerini gerçekleştirme yolunda büyük bir fırsat
yakalamış olan Rusya ile Osmanlı Devleti’nin “sonunun yakın olduğunu”
düşünmeye başlayan ve geleneksel politikasında bir değişime giden
İngiltere’nin şekillendirdiği yeni bir Avrupa düzeni ve kuvvetler dengesinin
belirleyici şartlarını ortaya çıkarmıştır. Bu bağlamda İngiltere’nin Osmanlı
Devleti aleyhine olarak politik tutumundaki değişimin ve Rus hükümetine
karşı “İngiliz çıkarlarını korumak” yolunda daha aktif ve radikal bir hareket
tarzı içine girmesinin başlangıç noktası, batıda Plevne’nin ve doğuda Kars’ın
düşmesi olmuştur. Burada belirtilmesi gereken husus, Osmanlı Devleti’nin
Asya topraklarında meydana gelen gelişmelerin İngiliz hükümeti, muhalefet
ve basınında geniş akisler uyandırmasıdır. İngiltere’nin Hindistan Bakanı
Lord Salisbury’nin deyimiyle “Asya’da Rus işgali altındaki toprakların
durumu” İngiliz diplomasisinin “en önemli” konusu oluvermişti. Hatta İngiliz
hükümeti, Rusya’nın bu toprakları alıkoymaya devam etmesi durumunda
çıkarlarını korumak amacıyla “özel bir yükümlülük altına girmeyi” bile göze
almıştır. Bu diplomatik zeminde gelişen Ermeni Sorunu ise Osmanlı
Devleti’nin Asya topraklarındaki devletlerarası rekabetin bir başka unsuru
olmuştur. Berlin’deki Ermeni heyetinin büyük devlet temsilcileri nezdindeki
girişimleri, onların “hafifletilmiş” istek ve beklentilerinin Berlin
Antlaşması’nın 61. maddesinde “Anadolu’da Ermenilerle meskûn vilayetlerin
ıslahatı” şeklinde tanzim edilmesiyle sonuçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Benjamin Disraeli, Aleksander Paşa, Berlin Kongresi, Ermeni Sorunu, Osmanlı-Rus Savaşı

Kaynakça

• A-Arşivler
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) .
• Yıldız Perakende Evrakı, Hariciye Nezâreti Maruzâtı (Y.PRK.HR.)
• Yıldız Esas Evrakı (YEE.)
• Yıldız Perakende Evrakı, Sadâret Maruzâtı (Y.PRK.A.) B-Süreli Yayınlar Basiret Gazetesi.
• C-Araştırma ve İnceleme Eserler
• British Documents on Foreign Affairs (BDFA): Reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print,Part 1: From the Mid-Nineteenth century to the World War, Series B:The Near and Middle East 1856- 1914, The Ottoman Empire: Diplomacy of the Powers, 1876-1878, General Ed. Kenneth Bourne and Cameron Watt, Ed. David Gillard, Part1, Series B, vol. 3, Doc.640, Schouvaloff’tan Derby’ye, 26 Nisan 1877, University Publications of America, 1984.
• BUCKLE, George Earl, The Life of Benjamin Disraeli, vol.VI, New York 1920, (Memorandum by Lord Barrington, 23 Oct. 1876) s.84, (Lord Derby’ye- Confidental, Whitehall, Oct.21), s.100.
• CECİL, Lady Gwendolen, The Life of Robert Marquis of Salisbury, 1868- 1880, vol.II, Hodder and Stoughton Limited, London, 1923.
• ERİM, Nihat, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri-Osmanlı İmparatorluğu Andlaşmaları, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, c. I , Ankara, 1953.
• GÜRÜN, Kâmuran, Ermeni Dosyası, Remzi Kitabevi, 7. Basım, İstanbul, 2005.
• KURAT, Yuluğ Tekin, Henry Layard’ın İstanbul Elçiliği (1877-1880),Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1968.
• Mahmud Celaleddin, Mir’ât-ı Hakikat-Tarihî Hakîkatların Aynası, c.I-II-III, Haz.İsmet Miroğlu, İstanbul, 1983.
• MAUROİS, Andre, Disraeli’nin Hayatı, Çeviren: İsmail Hakkı Alişan, Vakit Gazete-Matbaa-Kütüphane, İstanbul, 1935.
• MİLLMAN, Richard, Britain and the Eastern Question 1875-1878, Clarendon Press, Oxford, 1979.
• RUPP, George Hoover, A Wavering Friendship: Russia and Austria, 1876- 1878, Harvard University Press, Cambridge, 1941.
• SETON, R.W. -Watson, Disraeli, Gladstone and the Eastern Question, Frank Cass and Co. Ltd., USA, 1971.
• STOJANOVİĆ, Mihailo D., The Great Powers and The Balkans 1875-1878, Cambridge, 1939.
• SUMNER, B.H., Russia and the Balkans 1870-1880, Archon Books, Hamden, London, 1962.
• ŞAŞMAZ, Musa, British Policy and The Application of Reforms for the Armenians in Eastern Anatolia 1877-1897, Turkish Historical Society, Ankara, 2000.
• ŞİMŞİR, Bilâl N., Osmanlı Ermenileri (18561880), Türkçesi: Şinasi Orel, Bilgi Yayınevi, 1. Basım, Ankara, 1986.
• TAYLOR, A.J.P., The Struggle for Mastery in Europe 1848-1918, New York, 1988.
• TÜRKGELDİ, Ali Fuat, Mesâil-i Mühime-i Siyasiye, Yayına Hazırlayan: Bekir Sıtkı Baykal, c.II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2.Baskı, Ankara, 1987
• Uluslararası İlişkiler Tarihi-Diplomasi Tarihi-Başlangıçtan Bugüne Diplomasi Tarihi, Çeviren: Attila Tokatlı, c.2, May Yayınları, İstanbul, 1978.
• WİRTHWEİN, Walter G., Britain and the Balkan Crisis, 1875-1878, Columbia University Press, London, 1935.
• ZİYA, Nasim, Kıbrıs’ın İngiltere’ye Geçişi ve Adada Kurulan İngiliz İdaresi, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Yayın No.44, Ankara, 1975.