TEZKİRELERİN IŞIĞINDA ŞİİRE HAS BİR YAPI UNSURU OLARAK MÂNÂ ÜZERİNE DEĞERLENDİRMELER

Yıl 2009, Cilt: 15 Sayı: 39, 435 - 448, 01.03.2010

Pervin Çapan

Öz

Bir metni edebî kılan en önemli yapıtaşlarını sanat, hayâl, mânâ ve
fikir, elfâz ve edâ ile eseri niteleyen diğer terimler şeklinde sıralamak
mümkündür. Bunlardan mânâ özellikle şiir için, sanat âleminde, her
dönemde varlığı tartışılan ontolojik bir değer olarak karşımıza çıkar.
Klâsik Türk şiirinde başlangıçtan itibaren bağlı bulunduğu gelenek ve
edebî terbiye sebebiyle hâkim unsur sözdür. Dilin ferdî tarzda
tasarrufundan doğan sözün, şiirde belâgat unsurları açısından fasih, vâzıh,
muktezâ-yı hâle uygun ve belîğ söylenmesi esastır ve bu sebeple söz
sanatları ağırlık kazanmıştır. XVI. yy.’dan sonra ise daha önceki
dönemlerin aksine, tasavvufî söyleyişte didaktik unsurların yerini, lirizme
bıraktığı görülür. Buna bağlı olarak söz güzelliği üzerine kurulan şiir dili
farklılaşarak anlam güzelliği ve derinliğini esas alan bir istikamete
yönelir. XVII. yy.’da Klâsik Türk şiirini etkileyen önemli cereyanlardan
olan Sebk-i Hindî de bu yaklaşımı besleyen ve geliştiren bir ruhun
eseridir. Geleneğin sınırlarını zorlayan ve değiştiren “şiir ve mânâ”
kavramı, Klâsik Türk edebiyatının edebî tenkit anlayışını sergileyen
tezkirelerde de, biyografisi verilen şairlerin eserlerini niteleyen temel
unsurlardan biri olarak değerlendirilmiştir. Özellikle şairlerin şiirlerinde
mânânın bulunup bulunmadığı, eserin mânâ açısından taşıdığı değer ve
buradan eserin yaratıcısına kadar uzanan oldukça geniş bir bakış açısı
hâkimdir. Tezkirecilerin mânâ ile ilgili tanıtım ve değerlendirmeleri,
naklettikleri anekdotlar ve şairlerin eserlerinden verdikleri örneklerle
çerçevelenmiştir. Mânâ kavramının alanını genişleten veya niteleyen bazı
hâl ve vasıflar da bu değerlendirmelere ilâve edilebilir. Bunların başında
“bikr, hâs, hâssa” gelir. “Hoş, hûb, bed, nefîs, latîf, garîbe, acîbe, nâ-güfte,
bî-mânâ” gibi terimler ise genel tavsif ve takdim vasıtaları olarak
kullanılmıştır.
Bu bildiride, söz konusu bilgilerin ışığında, yaşadıkları dönemde
edebiyat münekkidi olarak kabul edilen tezkirecilerin, şiir ve mânâ
kavramlarına yaklaşımları söz konusu edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Tezkireler, şair, şiir, söz, mânâ, tenkit terminolojisi

Kaynakça

• Başlangıcından Günümüze Kadar Büyük Türk Klâsikleri, Tarih-Antolojisi- Ansiklopedi, C. 7, Ötüken Yay. İst. 1988, s. 405.
• ÇAVUŞOĞLU,Mehmed, “Divan Şiiri”, Türk Dili, Türk Şiiri Özel Sayısı II(Divan Şiiri), S.415-416-417, Temmuz-Ağustos-Eylül 1986, s.2-3.
• Esrar Dede, Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevleviyye, (hzl.İlhan Genç), Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay., Ankara 2000, 596s.
• Gelibolulu Mustafa Âlî, Görgü ve Toplum Kuralları Üzerinde Ziyafet Sofraları (mevâidü’n-nefâis fî kavâidi’l-mecâlis) C.2., (hzl. Orhan Şaik Gökyay), Tercüman 1001 Temel Eser 122, İstanbul 1987, s. 430.
• İsmail Beliğ , Nuhbetü’l-Âsâr Li-Zeyli Zübdeti’l-Eş’âr, (hzl. Abdülkerim Abdülkadiroğlu), Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay., Ankara 1999, XXXVI+554s.
• KÖPRÜLÜ, Fuad, Edebiyat Araştırmaları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1986, s. 169; 205-206.
• MENGİ, Mine, “Divan Şiiri ve ‘bikr-i mâna’”, Dergah, Eylül 1991, S. 19, s. 10.
• Mustafa Safâyî Efendi, Tezkire-i Safâyî (Nuhbetü’l-Âsâr min Fevâ’idi’l-Eş’âr), İnceleme-Metin-İndeks, (hzl. Pervin Çapan), Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay., Ankara 2005, 750s.
• ONAY, Ahmet Talat, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, (hzl. Cemâl Kurnaz), Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 77, Ankara 1992, s.175.
• Râmiz ve Âdâb-I Zurafâ’sı, (hzl. Sadık Erdem), Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara 1994, 401s.
• Sâlim Efendi, Tezkiretü’ş-Şu’arâ, (hzl. Adnan İnce), Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay., Ankara 2005, 756s.
• ŞENSOY, Sedat, “mânâ maddesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.27, Ankara 2003, s.555-557.
• TOLASA,Harun Sehî, Latîfî, Âşık Çelebi Tezkirelerine Göre 16.yy.’da Edebiyat Araştırma ve Eleştirisi, Ege Üniv. Edebiyat Fakültesi Yayınları, Ege Üniv. Matbaası, Bornova-İzmir 1983, s.373.