NESİMİ’NİN MİLLİ MENSUBİYETİ MESELESİ (Tarihi ve Çağdaş Bakışlar Açısından Karşılaştırmalı Tahlil)

Yıl 2009, Cilt: 15 Sayı: 39, 459 - 482, 01.03.2010

Seadet Şıhıyeva

Öz

Makalede ilk defa olarak büyük Azerbaycan şairi Seyid İmadeddin
Nesimi’nin (1360-1417) millî mensubiyeti hususundaki kanıtlar, sübjektif
mülahaza ve tartışmalar söz konusu edilmiştir. Temel kaynaklar ve
araştırmalarda Nesimi çeşitli milletlere (“Türkman”, “Türk”, “Fars”, “Arap”,
“Türkmen”, “Azeri”, “Azerbaycanlı”) mensup düşünür olarak takdim edilmiştir.
Yazarların ihtimali üç esas kanaat üzerinde temelleşmiştir: 1) Seyyid sıfatının
şairin kökenine göre Muhammed Peygamberin neslinden gelmesinin göstergesi
sayılması; 2) şaire ait olunan değişik nispeler (doğum yeri); 3) onun Türkçe
divanın dil açısından özelikleri.
Nesimi’nin çağdaşları - Arap tarihçisi İbn Hacer el-Askalani ve mürşidi
Fazlullah Neimi’nin ona Tebrizi nispesini ait etmesinden hareketle şaire ait
olunan doğum yeri ve çeşitli millî mensubiyetleri içerisinde Tebrizli ve
Azerbaycan Türkü olmasının tarihi gerçeğe daha uygunluğu ispatlanmıştır.
Temel kaynaklarda ve şairin kendi şiirinde onun millî mensubiyeti “Türkman”
olarak geçmektedir. Şairin doğum yeri ve bu Türkman aşiretlerinin Afrika ve
Asya’da, aynı zamanda Azerbaycan’da geniş arazilerde meskunlaştığı gerçeğine
ait tarihî dayanakları göz önünde bulundurarak böyle bir sonunca vardık ki,
çağında “Türkman” adlandırılan Nesimi’nin dolaysız olarak varisleri
Azerbaycan Türkleridir.

Anahtar Kelimeler

Nesimi, orta çağ kaynakları, nispe, milli köken

Kaynakça

• Abdulla Şaik, Edebiyatdan İş Kitabı, - “Eserleri”, 5 cildde, IV c., Bakı, 1977.
• AHUNDOV, A., Nesimi ve XIV asır Azerbaycan Edebi Dili, “Azerbaycan”, 1971, s.191- 197.
• Ali Şir Nevayi, Nesayimü’l-mahabbe min Şemayimi’l-fütüvve, hazırlayan: Kemal Eraslan, İstanbul, 1979.
• ARASLI, H., İmadeddin Nesimi, Bakı, 1972.
• ARASLI, H., Fedakar şair (İmadeddin Nesimi), Bakı, 1942.
• ASLANOV, V., Nesimi’nin Dili hakkında bazı kaydlar, - “İmadeddin Nesimi” (megaleler mecmuası), Bakı, 1973.
• AYAN, Hüseyin, Seyyid Nesimi’nin Hayatı, - "Nesimi divanı", Ankara, 1990.
• Azerbaycan Tarihi Üzere Kaynaklar, Bakı, 1989.
• BANARLI, Nihad Sami, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi: destanlar devrinden zamanımıza kadar, cilt 1, İstanbul, 1987.
• BARTOLD, V.V., Obşie rabotı po istorii Sredney Azii. Rabotı po istorii Kavkaza i Vostoçnoy Evropı. - “Soçineniya”, II t., çast I, Moskva, 1963.
• BEKMIRADOV, A., Kitap Gördüm Andalıp’dan…, - “Nurmuhammet Andalıp”. Şıgırlar hem poemalar, Aşkabat, 1990.
• BERTELS, E.E., Nizami i Fizuli, Moskva, 1962.
• BROKELMAN, K., İslam Ulusları ve Devletleri Tarihi, Türkçe’ye çeviren: Neşet Çağatay, 1992.
• BÜNYADOV, Z., Azerbaycan VII-IX. asırlarda, Bakı,1989.
• BÜNYADOV, Z., Nesimi’nin Mehkemesi ve Katli, “Edebiyat ve İncesenet”, 19 sentyabr 1980-ci il.
• CAFEROĞLU, A., Azerbaycan Edebiyatı, “Türk dünyası edebiyatı”, I, İstanbul, 1991.
• ÇAMUROĞLU, Reha, Sabah Rüzgarı, “Enelhak” Demişti Nesimi, İstanbul, 2000.
• ÇEMENZEMİNLİ, Y., Azerbaycan Edebiyatına Bir Nezer, “Azerbaycan”, 1989, №8.
• DEMİRÇİZADE, A., Azerbaycan Edebi Dilinin Tarihi, Bakı, 1979.
• DURDIEV, S., Turkmen-parsı Edebi Gatnaşıglarının Tarihinden, Aşkabat, 1977.
• ELİZADE, S., Nesiminin Dilinde Söz Birleşmeleri, ADU-nun “Elmi eserler”i (dil ve edebiyat seriyası), 1971, №1, s. 10-17.
• EYVAZOVA, R., Afganistanda Türk Menşeli Toponimler, Bakı, 1995.
• GAHRAMANOV, C., Nesimi “Divan”ının Leksikası, Bakı, 1970.
• GASIMOVA, A., İslam’dan Önceki Arap İstilaları ve Azerbaycan Tarihinin Açılmamış Sehifeleri, “Edebiyat” gaz., 10 mart 2006.
• GİBB, E.O.Wilkinson, Osmanlı Şiiri Tarihi (1-2), tercüme: Ali Çavuşoğlu, “Akçağ” yayınları.
• GORDLEVSKİY, A.V., Izbrannıe soçineniya, t.I, Moskva, 1960.
• GÖLPINARLI, Abdülbaki, Nesimi-Usuli-Ruhi, İstanbul, 1953.
• GULLAEV, N., Gadımdan galan nusgalar (makalalar yıkındısı), Aşkabat, 1972.
• GULLAEV, N., Seyit İmadeddin Nesimi. Şıgırlar, Aşkabat, 1972.
• GULUZADE, M., Böyük İdeallar Şairi, Bakı, 1973.
• HACIYEV, T.I., Veliyev K.N. Azerbaycan Dili Tarihi, Bakı, 1983.
• HIDIROV C., Irak Türkmanları, Bakı, 1993.
• Hurufilik Metinleri Katalogu, hazırlayan: Abdülbaki Gölpınarlı, Ankara, 1973.
• İbrahim Dakuki, Irak Türkmenleri. Dilleri, Tarihleri ve Edebiyatları, Ankara, 1970.
• JAFAROV, Y., Qunnı i Azerbayjan, Baku, 1993.
• KABAKLI, Ahmet, Türk Edebiyatı, cilt 2, İstanbul, 1968.
• KARAALİOĞLU, Seyit Kemal, Resimli ve Motifli Türk Edebiyatı Tarihi, C. I, İstanbul-Ankara, 1980,
• Kaşgari M., Divanü luğat it-turk (çeviren: Besim Atalay), III baskı, cilt I, Ankara, 1992.
• KAZIMOV, G., Azerbaycan Dilinin Tarihi, Bakı, 2003.
• KÖÇERLİ, F., Azerbaycan Edebiyatı, iki cildde, I c., Bakı, 1978.
• KÖPRÜLÜ, F.,Azeri Edebiyatına Dair Tedgigler, Bakı, 1926.
• MAHMUDOV, M., Arapça Yazmış Azerbaycanlı Şair ve Edibler (VII-XII çağ), Bakı, 1983.
• MAHMUDOV, M., Hatib Tebrizinin Hayat ve Yaradıcılığı, Bakı, 1972.
• MAHMUDOV, M., Piyada Tebrizden Şama Kadar, Bakı, 1982.
• MEMMEDOV, E., Nesimi’nin leksikası oğuz dilleri kontekstinde, filologiya elmleri alimlik derecesi almak için takdim olunmuş dissertasiyanın avtoreferatı, 2004.
• MEMMEDOVA, Q., Nesimi’nin Dili ve Azerbaycan Şiveleri, Bakı, 2004.
• MUTLUAY, Rauf, 100 Soruda Türk Edebiyatı, İstanbul, 1978.
• MÜMTAZ, S. Seyyid İmadeddin Nesimi, - “İmadeddin Nesimi” (megaleler meçmuesi), Bakı, 1973.
• MÜMTAZ, S., Azerbaycan Şairlerinden Nesimi, “Maarif ve medeniyet”, №1, 1923.
• NAZAROV, G., Nesimi, - Andalıp. Nesimi (tankıdı tekst), Aşgabat, 1978.
• Nesimi, İmadeddin, Eserleri (tertib edeni: C.Gahramanov), üç cildde, I c., Bakı, 1973.
• Nesimi, İmadeddin, Eserleri (tertib edeni: C.Gahramanov), üç cildde, II c., Bakı, 1973.
• OLGUN, İbrahim, “Nesimi Üzerine Notlar” (birinci makale), Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, Belleten, 1971’den ayrıbasım, 1971, s. 195-207.
• ÖZAYDIN, Murat, Seyyid Nesimi. “I Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya”, Diyarbakır sempoziumu. 20-22 mayıs 2004. Belirtiler. Diyarbakır, 2004.
• ÖZMEN, İsmayıl, Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi (XIII. yüzyıldan XVI. yüzyıla kadar), c.1, T.C. Kültür Bakanlığı yayınları.
• PAŞAYEV, G., Nesiminin Irak Divanı, - İmadeddin Nesimi. - Irak Divanı, Bakı, 1987.
• Poetı turkmenskoy literaturı IX-XVII vv. Spravoçnik (podqotovil k peçati S.Durdıev), Aşgabat, 1967.
• SEİDZADE, E., Nesimi’nin Tercümeyi-Halında Bazı Vacibli Yerler, “Azerbaycan mektebi”, 1947, №3.
• SEİDZADE, E., O Bakılıdırmı? “Bakı”, 22 sentyabr 1969-cu il.
• SEYİDOV, Y., Nesiminin Dili, Bakı, “Azerbaycan”, 1996.
• SEYİDOV, Y., Nesiminin Eserleri Azerbaycan Edebi Dilinin Tarihi Abidesi Gibi, “İmadeddin Nesimi” (megaleler meçmuası), Bakı, 1973.
• Seyyid Nesimi Divanından Seçmeler, hazırlayan: Kemal Edib Kürkçüoğlu, Ankara, 1987.
• SMİRNOV, V., Oçerk istorii turetskoy literaturı, SPb, 1891.
• SUMER, Faruk, Oğuzlar (Türkmenler). Tarihleri – Boy teşkilatı – Destanları, İstanbul, 1992.
• ŞIХIYEVA, S., “Hiç kimse Nesimi Sözünü Keşf Ede bilmez”, “Azerbaycan”, №12, 2001, s.131-135.
• ŞIХIYEVA, S., Nesimi’nin Nisbesi Hakkında, Yahut Nesimi Şirvanlıdırmı? “Çırag”, 1999, №1, s. 60-65.
• Şirvani S.E., Tezkire, - “Eserleri”, üç cildde, III c., Bakı, 1974.
• TUNCOR, F. R., Nesimi, “Size”, 1991, sayı: 209.
• Turkmenistan sovet ensiklopediyası, Aşkabat, VI, 1984.
• Türk Ansiklopedisi, c. XXV, Ankara, 1977.
• ÜNVER, Mustafa, Hurufilik ve Kuran, Nesimi Örneği, Ankara, 2003,
• VON HAMMER, Joseph, Osmanlı Tarihi, cilt 1, çeviren: Mehmet Ata, İstanbul, 1991.
• YEREVANLI, E. Azeri-Ermeni Edebi Alakaları, Yerevan, 1968.
• تسويپ و همدقم و حيحصتب ،سدقلا تارضح نم سنلاا تاحافن ،يماج دمحا نب نامحرلا دبع
• ،نارھت ،يملعتراشتنا ،روپ يديحوتیدحم
• ،یس هعبطم مادقا ،تداعس رد ،يفيطل هرکذتولونومطسقیفيطل تايبدا خيرات .داشرف
• ولونومطسقیفيطل تايبدا خيرات
• » ،يفيطل هرکذتولونومطسقیفيطل تايبدا خيرات
• «تداعس رد ،يفيطل هرکذتولونومطسقیفيطل تايبدا خيرات
• زيسليا ،لوبناتسا ،هينامثع
• لاس نودب ،زيربت ،مشش دلج ،بدلاا تناحيريزيربت سردمیلعدمحم
• ،هرماع هعبطم ،لوبناتسا ،دلجيجنيکا ،رلفلومیلنامثعیل هسورب رھاط دمحم
• ،شيور رشن ،نلکناملآیفورحی
• ،1343 ،نارھت ،يزار هناخباتك تراشتنا،نشور زور ًهركذت
• ميعن ﷲ لضف رتخد ايلعلای ﷲ ةملکیبارحم نيدلا نيعم (فورحی -ناملآیفورحی .ف .ل هسورب رھاط دمحم .بارحم نيدلا نيعم
• ھ ﷲ ةملکیبارحم نيدلا نيعم
• ) ايلعلای ﷲ ةملکیبارحم نيدلا نيعم
• ابص نيسح رفظم دمحم يولوم