SOVYET DEVRİNDE SIRA DIŞI BİR KAZAK AYDINI: BAWIRJAN MOMIŞULI

Yıl 2011, Sayı: 45, 263 - 294, 24.09.2011

Aşur Özdemir Aşur Özdemir

Öz

Bawırjan Momışulı, Kazakların
yirminci asırda yetiştirdiği en önemli
şahsiyetlerden biridir. 1917 Bolşevik İhtilali,
1930’lu yıllardaki açlık ve etnik temizlik, 1941-
1945 Sovyet-Alman Savaşı gibi sadece bölge
ülkeleri açısından değil dünya tarihi açısından
büyük önem taşıyan olayları yaşayan Momışulı
her zaman kendisi olmayı başarmıştır. Stalin
dönemimde bile kişiliğinden yani dilinden,
görüşlerinden, örf ve âdetlerinden hasılı
Kazaklığından taviz vermemiştir. Momışulı,
Sovyet-Alman Savaşına başından sonuna kadar
katılmıştır. Onun en önemli özelliklerinden
biri de cephede aldığı notlardan faydalanarak
yazdığı eserlerle Kazak harp edebiyatının
temelini atmış olmasıdır. Harp edebiyatının
nasıl olması gerektiğini hem nazariyatta hem
de uygulamada göstermiştir.
Momışulı din, siyaset, sanat ve
edebiyat, tarih, dil gibi toplumu yakından
ilgilendiren konulardaki fikirlerini hiç
çekinmeden yüksek sesle dile getirmiş
namuslu bir aydındır.

Anahtar Kelimeler

Kazak, Sovyet Devri, Fikir, Harp, Edebiyatı, Savaş, Gerçekçilik

Kaynakça

• AMANTAY, Diydar (1996) , “Ulı Dala: Qazaq, Qazaq Degenimiz – Bawırjan”, Zaman Qazaqstan Gazeti, Almatı: 9 Mamır: 17.
• AXMETOV, Zäkiy ve Şañbayev, T. (1996), Ädebiyetiyettanuw Terminderiniñ Sözdigi, Almatı: Ana Tili Yay.
• MIRZAXMETOV, Mekemtas (Qurastırğan) (1991), Bawırjan Batır,. Almatı: Jalın Yay. Momışulı, Bawırjan (1952), Ofitserdiñ Kündeligi, Almatı: Qazaqtıñ Memlekettik Körkem Ädebiyet Yay.
• MOMIŞULI, Bawırjan (1959), Moskva Üşin Şayqas, Almatı: Qazaqtıñ Memlekettik Körkem Ädebiyet Yay.
• MOMIŞULI, Bawırjan (1960), Şığarmalar, Almatı: Qazaqtıñ Memlekettik Körkem Ädebiyet Yay.
• MOMIŞULI, Bawırjan (1968a), Şığarmalar I, Almatı: Jazuwşı Yay.
• MOMIŞULI, Bawırjan (1968b), Şığarmalar II, Almatı: Jazuwşı Yay.
• MOMIŞULI, Bawırjan (1970), El Basına Kün Tuwsa. (Qurastırğan: Erkin İybrayev), Almatı: Qazaqstan Yay.
• MOMIŞULI, Bawırjan (1975), Uşqan Uya (Şığarmalar), Almatı: Jazuwşı Yay.
• MOMIŞULI, Bawırjan (1991), Qanmen Jazılğan Kitap, . Almatı: Qazaqstan Yay.
• NURĞALIY, Rımğalıy (1997), Awezov jäne Alaş (Adebiyette Ulttıq Ruwx), Almatı: Sanat Yay.
• NURŞAYIQOV, Äzilxan (1992), “Aqıyqat pen Añız”, Tört Tomdıq Şığarmalar Jıynağı 2, Almatı: Jalın Yay.: 3-363.
• Qazaq SSR Qısqaşa Entsiklopediya IV-Tom, (1989), “Bawırjan Momışulı”, Almatı: Qazaq Sovet Entsiklopediyasınıñ Bas Redaktsiyası Yay.
• Kazaklar, Rusya’nın Orenburg şehrini Orınbor diye isimlendirmektedir ki bu şehir Bolşevik İhtilali’nden sonra birkaç yıl Kazak Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin başkenti olmuştur.
• Abay Qunanbayulı 1845-1904 yıları arasında yaşamış, çağdaş Kazak edebiyatının kurucusu sayılan şair, yazar ve mütefekkirdir.
• Axmet Baytursınulı, 1873-1938 yılları arasında yaşamış şair, yazar, dil bilimci, Türkiyatçı, eğitimci ve siyasetçidir. Arap harflerine dayalı ilk Kazak alfabesini yapmıştır. Alaşorda Harketi içinde yer almıştır. Vatan haini yaftasıyla idam edilmiştir.
• Mağjan Jumabay, 1893-1938 yılları arasında yaşamış, özellikle Kazak şiirinin çehresini değiştiren şair ve yazardır. Vatan haini olduğu gerekçesiye Stalin devrinde idam edilmiştir.
• Säken Seyfollaulı, 1894-1938 yılları arasında yaşamış şair ve yazardır. Kazak Sovyet edebiyetının kurucularından sayılır. Her alanda eser vermiştir. Stalin devrinde idam edilmiştir.
• Säbiyt Muqanulı, 1900-1973 yılları arasında yaşamış edebiyatçıdır. Sovyet devri Kazak edebiyatının en önemli temsilcilerinden biridir. Her alanda eser vermiş olmasına rağmen roman ve hikâyeleriyle ünlenmiştir.
• İliyas Jansügirulı, 1894-1938 yılları arasında yaşamış şair ve yazardır. Çağdaş Kazak edebiyatında destan türünün gelişmesinde önemli rol oynamış bir şairdir. Stalin devrinde idam edilmiştir.
• Alaşorda Partisi, Kazakların ilk demokratik örgütü olarak Kabul edilir. Partinin kurucu üyeleri Äliyxan Bökeyxan, Älimxan Ermek, Axmet Baytursınulı, Mustafa Şoqay gibi milliyetçi aydınlardır. Alşorda’nın esas amacı Bolşevik İhtilalinin doğduğu ortamdan faydalanarak Kazaklara özerklik kazandırmaktır. Bu bağlamda millî meclis kurulacak, eğitim ve öğretim Kazakçalaştırılacak, millî hazine kurulacak, din işleri için müftülük kurulacak, Kazaklara mahsus adliye teşkilatı kurulacak, toprak asıl sahibi olan Kazaklara verilecektir. Bu hedeflere ulaşmak için çok geçmeden Aralık 1917’de Alaşorda Hükümeti kurulur. Alaşçılar, Özbeker ve Kırgızlar içinden de taraftar bulurlar. Nihayet Bolşeviklerin Rusya’da iktidarı kesin ele geçirmesinden sonra Alaşorda Hükümeti de dağılır ve 1921 yılında Komünistlere katılmak zorunda kalır. Alaşordacıların birçoğu 1930’lu yılarda Stalin’in gerçekleştirdiği etnik temizlik sırasında öldürülmüştür. 9 Bawke, Bawırjan Äke yani Bawırjan Ağa hürmet ifadesinin kısaltılmış şeklidir. Kazaklar bu tür kısaltmaları çok kullanırlar. Mesela Sattar Äke, Säke; Maxmut Äke, Mäke biçiminde kısaltılır.
• Kökpar: Atlı kişilerin kesilip iç organları çıkarılmış oğlak veya keçiyi ele geçirip bir dairenin götürüp bırakması esasına dayanan Kazak millî oyunu. Yenen kişi hem kesilmiş hayvanı hem de evvelce belirlenmiş ödülü alır.