KARAGÖZLE İLGİLİ ARAŞTIRMALARDA BİR KAYNAK OLARAK EVLİYA ÇELEBİ SEYAHATNÂMESİ

Yıl 2011, Sayı: 46, 111 - 127, 07.02.2012

Aydın Öncü

Öz

Seyahatnâme, Evliya Çelebi tarafından 17.
yüzyılda yazılmış bir gezi kitabıdır. Evliya
Çelebi, uzun yıllar Osmanlı topraklarını gezmiş
ve gördüklerini, duyduklarını, on ciltlik
Seyahatnâme adlı eserinde toplamıştır. Seyahatnâme,
çok çeşitli folklor unsurlarını içerisinde
barındırmasının yanında geleneksel Türk
tiyatrosuyla ilgili önemli bilgileri de içermektedir.
Karagöz, iki boyutlu tasvirlerin gölgelerinin
bir perde üzerine yansıtılıp karşılıklı konuşturulmasına
dayanan bir gölge oyunudur.
Oyunun Karagöz ve Hacivat adlı iki ana karakteri
vardır. Bu iki karakterin gerçekten yaşayıp
yaşamadıkları, yaşadılarsa nerede, ne zaman
yaşadığı ve bu oyunun ilk olarak nerede ortaya
çıktığı kesin olarak bilinmemektedir. Bu
tipler hakkında elde bulunan bilgiler genellikle
karagözcüler tarafından anlatılan çeşitli rivayetlere
dayanmaktadır.
Karagözle ilgili elde bulunan en eski yazılı
vesika olma özelliğini taşıyan Seyahatnâme, bu
alanda yapılan çalışmalarda yararlanılan en
önemli kaynaklar arasında yer almaktadır.
Ancak Seyahatnâme’nin eski baskılarında yer
alan noksanlıklar, sansürler ve okuma hataları
bu kıymetli eserin zaman zaman eksik veya
yanlış anlaşılmasına sebep olmuştur. Bu makalede,
Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nin araştırmacılar
tarafından nasıl ele alındığı incelenmiş,
son baskısı esas alınarak eserde karagözle ilgili
hangi bilgilerin bulunduğu tespit edilmiştir.
Bu arada konuyla ilgili hiçbir kaynakta hakkında
net bir bilgiye rastlanmayan Şeyh Küş-
teri (Şüşteri) konusunda Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nden
elde edilen yeni bilgiler ortaya
konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Gölge oyunu, karagöz, Evliya Çelebi, Seyahatnâme, Şeyh Küşteri

Kaynakça

• AND, Metin, Dünyada ve Bizde Gölge Oyunu, İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1977.
• -------------, Geleneksel Türk Tiyatrosu (Kukla-Karagöz-Ortaoyunu), Bilgi Yayınevi, Ankara 1969.
• DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara 2008.
• DÜZGÜN, Dilâver, “Biçim ve İçerik Yönünden Eski ve Yeni Karagöz Perde Gazelleri”, Somut Olmayan Kültürel Miras Yaşayan Karagöz Uluslararası Sempozyum Bildirileri, Gazi Üniversi- tesi Türk Halkbilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, Ankara 2006, s. 149-161.
• “Evliya Çelebi”, Büyük Türk Klasikleri, Ötüken-Söğüt Yayınları, İstanbul 1987, C.V, s. 392-393.
• Evliyâ Çelebi b. Deviş Mehmet Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, Hazırlayanlar: Robert Dankoff, vd., Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1996-2007.
• “Huzistan”, Ana Britannica Genel Kültür Ansiklopedisi, Ana Yayıncılık, İstanbul 1994, C. XVI, s. 93-94.
• İLGÜREL, Mücteba, “Evliya Çelebi”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. XI, Türkiye Diyanet Vakfı Yayın- ları, İstanbul 1995, s. 529-533.
• JACOB, Georg, Türklerde Karagöz, Çeviren: Orhan Şaik Gökyay, Bürhaneddin Basımevi, İstanbul 1938.
• SAKAOĞLU, Saim, Türk Gölge Oyunu Karagöz, Akçağ Yayınları, Ankara 2003.
• Selim Nüzhet, Türk Temaşası: Meddah-Karagöz-Ortaoyunu, Matbaai Ebüzziya, İstanbul 1930.
• SEVİN, Nureddin, Türk Gölge Oyunu, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1968.
• SİYAVUŞGİL, Sabri Esat, Karagöz: Psiko-Sosyolojik Bir Deneme, Maarif Vekilliği Yayınları, Ankara 1941.
• ŞAPOLYO, Enver Behnan, Karagözün Tarihi, Türkiye Yayınevi, İstanbul.
• YILDIRIM, Tuba, “M. Sabri Koz, Seyahatnâme ile İlgili Sorularımızı Yanıtladı”, Toplumsal Tarih Dergisi, S. 181, Ocak 2009, s. 15.