KARAPAPAK TÜRKLERİ

Yıl 2012, Sayı: 48, 269 - 304, 03.01.2013

Ali Kafkasyalı

Öz

Kıpçak Türklerinin bir alt uruğu olan
Karapapakların tarihi, yaşadıkları Kafkasya,
Doğu Anadolu ve İran coğrafyasının tarihi ile
çok ilgilidir. Bu bölgelerde yaşanan her
gelişmede etken rol üstlenmişlerdir. Bu
nedenle Karapapakları tanımak, onların başına
gelenleri bilmek, Türk tarihini daha iyi
anlayıp, günümüzdeki bölgesel meseleleri daha
iyi yorumlamak bakımından büyük önem arz
etmektedir.
Kafkasya ve çevresinin muhtelif milletler
tarafından defalarca işgal edilmesi, çeşitli
siyasî taksimatlara tabi tutulması, Kafkas
halklarının sık sık ülkeler aşırı göçe maruz
bırakılması Karapapakları çok etkilemiştir.
Onların iyi savaşçı olmaları hem Osmanlı,
Safevî ve Kaçar Türk yöneticileri hatta Ruslar
gibi hâkim unsurlar tarafından kıymetli
görülüp zaman zaman istismara vardırılarak
kullanılmış (çeşitli milletlere, hatta Türk devlet
ve topluluklarına karşı savaştırılmışlardır),
hem de bazı dönemlerde tehlikeli görülerek
uzaklaştırılmalarına ve sürgün edilmelerine
sebep olmuştur. Bu sebepledir ki,
Karapapaklar çeşitli bölgelere dağılmış halde
yaşamaktadırlar.
Muhtelif dönemlerde Azerbaycan,
Gürcistan ve İran Türk devlet veya
hanedanları yanında büyük güç odakları
olmakla birlikte kendilerine has ‚Kazak-
Şemşeddin Hanlığı‛, ‚Borçalı Sultanlığı‛ gibi
hanlık ve sultanlık da kurmuş olan
Karapapaklar, günümüzde topluluk hâlinde
Gürcistan’ın Borçalı, Azerbaycan’ın Kazak-
Şemşeddin, İran'ın Sulduz, Türkiye'nin KarsArdahan-Iğdır,
Kazakistan'ın Güney Kazakistan
Eyaleti olmak üzere beş ülkede yerleşiktirler. Uzun süreli bir çalışmanın neticesinde,
Karapapaklar hakkındaki bilinen ana ve tali
kaynakların yanı sıra, Rusya, Gürcistan,
Kazakistan ve İran'da yayımlanmış ve bugüne
kadar pek ulaşılamayan kaynaklar
toplanmıştır. Ayrıca İran'da bulunan bir
elyazması esere de ulaşılmıştır. Bu yazıda,
mevzusu aynı olan fakat ayrı ayrı yerlerde
bulunan kaynakların bir araya getirilerek,
incelenmesiyle ve değerlendirilmesiyle
Karapapak Türkleri’nin tarihi ve kendilerine
has özellikleri hakkında ulaşılan önemli
sonuçlar ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Karapapak Türkleri, Karapapaklar, Terekemeler, Borçalı, Sulduz

Kaynakça

• ‚Hazâ-el Kitabu El-Müsemma Behurûb’ül Hesen‛ (Hasan Han’ın Muharebeleri Adlanan Kitap) El Yazması, Hicrî Rebiülevvel 1285/Ağustos 1868.
• ACE (Azerbaycan Sovét Ensiklopédiyası) 1978, C. II, Bakı.
• ACE (Azerbaycan Sovét Ensiklopédiyası) 1979, C. III, Bakı.
• ACE (Azerbaycan Sovét Ensiklopédiyası) 1986, IX, Bakı.
• AKYÜZ, Jülide (2008), Göç Yollarında; Kafkaslardan Anadolu’ya Göç Hareketleri, Bilig Dergisi, S. 46,
• ARAT, Reşid Rahmeti (1977), ‚Kıpçak‛, İslâm Ansiklopedisi, MEB Yay., C. 6, İstanbul.
• ARAT, Reşid Rahmeti (1997), ‚Kara-Kalpaklar‛, İslâm Ansiklopedisi, MEB Yay., C. 6, İstanbul.
• ASLAN, Cahit (2006), Bir Soykırımın Adı 1864 Büyük Çerkes Sürgünü, Uluslar arası Suçlar ve Tarih, Asam Yay., S. 1, Ankara.
• AVYAROV (1995), Osmanlı Rus ve İran Savaşlarında Kürtler (1801-1900), Çev. Muhammed Varlı, Sipan Yay.,
• AYGÜN, Necmettin (2007), Kafkasya'da Rus-Osmanlı Mücadelesi ve Kars Dolaylarında Sınır İhlalleri-1826, Cumhuriyet Tarihi Araştırma Dergisi, S. 6, Ankara.
• AYKUN, İbrahim (2002) Paskeviç ve Şark Seraskerliği ile İlişkileri, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara.
• AZAMATOV, Danil D. (2002), Orenburg Müslüman Ruhanî Meclisi ve Çarlık Ordusunda Türkler, çev. Barış Öngel, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, C. 18, Ankara.
• Azerbaycan Dilinin İzahlı Lüğeti, Élm Neşriyyeti, Bakı 1987.
• BADDELEY, John F. (1989), Rusların Kafkasyay’yı İstilası, ve Şeyh Şamil, çev. Sedat Özden, Kayıhan Yay., İstanbul.
• BALA, Mirza (1977), ‚Karapapak‛, İslâm Ansiklopedisi, MEB Yay., C. 6, İstanbul.
• BARTHOLD, W. (1997), Ahıska, İslâm Ansiklopedisi 6, MEB Yay., İstanbul.
• BAYKARA, Hüseyin (1964), ‚Birinci Dünya Savaşında Osmanlı Ordusunda, İstiklâl Savaşında Türkiye Ordusunda Azerbaycan Askerî Kıt’aları‛, Türk Kültürü Dergisi, S. 22, Ankara.
• BAYRAKTAR, Hilmi (2008), Kırım ve Kafkasya’dan Adana Vilayeti’ne Yapılan Göçler, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 22, Ankara.
• BERBER, Ferhat (2011), 19. Yüzyılda Kafkasya’dan Anadolu’ya Yapılan Göçler, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, S. 31, Ordu.
• BEYDİLLİ, Kemal (1988), 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Anadolu’dan Rusya’ya Göçürülen Ermeniler, Türk Tarih Belgeleri Dergisi, XIII/17, Ankara.
• BITIS, Alexander (2002), 1828-1829 Türk-Rus Savaşı ve Edirne Antlaşması, çev.: Nasuh Uslu, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara.
• BİCE, Hayati (1991), Kafkasya’dan Anadolu’ya Göçler, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara.
• BİLGİLİ, Ali Sinan (2002), Azerbaycan Türkmenleri Tarihi, Türkler, Yeni Türkiye Yay., Ankara.
• BOSTAN, İdris (1988), Ahıska, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, C. 1, İstanbul.
• BUDAK, Mustafa (2002), Rusya’nın Kafkasya’da Yayılma Siyaseti, Genel Türk Tarihi, Yeni Türkiye Yayınları, C. 9, Ankara.
• CAFEROĞLU, Ahmet (1976). ‚Kafkasya Türkleri‛, Türk Dünyası El Kitabı, Ankara.
• DANİŞMEND, İsmail Hâmi (1950), İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, Türkiye Yayınevi, C. III, İstanbul.
• DEMİRAY, Ahmet (1954), Resimli Amasya, Tarih, Coğrafya, Salname - Kılavuz ve Kazalar, Kuzey Matbaacılık Yay., Ankara.
• Dımaşki, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdurrahman (1994), Kitâbu nuhbeti'd-dehr fî acâibi'l-berri ve'l-bahr (Saint-Petersbourg 1865-66 nüshası)Yay.: M. Ferin-A. F. Mehren, Ed.: Fuat Sezgin, Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften Yay., Frankfurt.
• ERİM, Nihat (1952), Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuzey Doğu Sınırları, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 9, S. 1-2, s. 1-26.
• ERKAN, Süleyman (1996), Kırım ve Kafkasya Göçleri, Karadeniz Teknik Üniversitesi Kafkasya ve Orta Asya Ülkeleri Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları 1, Trabzon.
• Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi (2006), Hazırlayanlar: Z. Kurşun, - S. A. Kahraman - Y. Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Gazi Ahmed Muhtar Paşa (1996), Sergüzeşt-i Hayatım’ın Cild-i Sanisi, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul.
• İEHREMANPUR, Yusuf (1385/2006), Ferheng-e Âme-ye Él İarapapa€, Yaz Neşriyatı, Urmiye.
• GÜNDÜZ, Tufan (2001), Kars, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, C. 24, İstanbul.
• HACILAR, Valeh (2001), Borçalı Méhralı Bey Tari{i HeŞiŞetlerde, Tibilisi.
• HALHALİ, Ali (1382/2004), ‚Azerbaycan’ın Sulduz Vilâyetinde (Nağadey Şehristanında) Meskûnlaşan Borçalılar (Karapapaklar)‛, Nevidi Azerbaycan gazetesi, 11 Behmen 1382 (31 Ocak 2004) Urmiye.
• HAYİT, Baymirza (1995), Türkistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara.
• HUART, C.L. (1969), ‚Abbas Mirza‛, İslâm Ansiklopedisi, M.E.B. Yay., C. 1, İstanbul.
• HÜSREVÎ, Firud Çeyane (1389), Tari{-é Él-é İarapapaŞ (Borçalu-yé Pişin), Ediban neşriyatı, Urmiye. (Hüsrevî 1389: 167)
• İSKENDEROV, Anar (2008), Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan, Garapapaglar Jurnalı, S. 15, Tiflis.
• İVANOV, Pavel Petroviç (1938), Karakalpakların Tarihine Dair Materiyaller, Tercüme H. Ortekin, Ülkü Mecmuası, C. XI, S. 65, 66, 67, Ankara.
• KAFKASYALI, Ali (1991), Kafkaslar’dan Gelen Ezan Sesleri, Eser Ofset, Erzurum.
• KAFKASYALI, Ali (1999), Farklı Bir Âşık Tipi Olarak Çıldırlı Âşık Şenlik, ‚Türk Yurdu‛ Dergisi, Şubat,
• KAFKASYALI, Ali (2010), İran Türkleri, Bilgeoğuz Yayınları, İstanbul.
• KAFKASYALI, Ali (2012), Kazakistan Karapapakları: Dünün Ahıska-Ahılkelek, Bugünün Kazakistan Terekeme/Karapapakları, Türkologiya Dergisi, S. 3 (59), s. 82-91, Türkistan-Kazakistan.
• KARAL, Enver Ziya (1983), Osmanlı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yay., C. VIII, Ankara.
• KARPAT, Kemal H. (2003), Osmanlı Nüfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal Özellikleri, Çeviren: Bahar Tırnakçı, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul.
• KARSAKLI, M. (1964), ‚Türk Rus Savaşlarında Karslılar‛, Türk Kültürü Dergisi, S. 22, Ankara.
• KASANOV, Ziyaeddin - HASANOV, Sedir - KURBANOV, Hetem (2007), Ahıska Türkleri, O Cümleden Terekemelir Tarihi ve Örf-Âdetleri, ‚Kitap‛ Baspası, Şimkent.
• Katib Çelebi (Hacı Halife Mustafa b. Abdullah Katib Çelebi), Kitab-ı Cihannüma li-Katib Çelebi, Dârü’t- Tıbaati’l-Amire, 1145, İstanbul.
• KAVİYANPUR, Ahmed (1378/1999), Tarihi Urumiye, İntişârât-e Azerkûh, Tehran.
• KIRZIOĞLU, M. Fahreddin (1997), Kars, İslâm Ansiklopedisi, MEB Yay., C. 6, İstanbul.
• KIRZIOĞLU, M. Fahrettin (1953), Kars Tarihi, Işıl Matbaası, İstanbul.
• KIRZIOĞLU, M. Fahrettin (1955), 1855 Kars Zaferi, Karsı Tanıtma Derneği Yayınları, Işıl Matbaası, İstanbul.
• KIRZIOĞLU, M. Fahrettin (1972), Dede Korkut Oğuznâmeleri Işığında Karapapaklar, Borçalı-Kazak Uruğu’nun Kür-Aras Boylarındaki 1800 Yılına Bir Bakış, Tarih-Etnoloji ve Dil Araştırmaları, Erzurum Türk Ocağı Yayınları (Atatürk Üniversitesi Basımevi), Erzurum.
• KIRZIOĞLU, M. Fahrettin (1993), Osmanlılar’ın Kafkas - Elleri’ni Fethi, 1451-1590, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara.
• KURAT, Akdes Kurat (1964), ‚Peçenekler‛, İslâm Ansiklopedisi 9, MEB Yay., İstanbul.
• KURAT, Akdes Nimet (1987), Rusya Tarihi, Başlangıçtan 1917’e Kadar, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara.
• KURAT, Akdes Nimet (1990), Türkiye ve Rusya, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara.
• KURAT, Akdes Nimet (2002), Türk Kavimleri ve Devletleri, Murat Kitabevi Yay., Ankara.
• MAHMUDOV, Yakub - MUSTAFAZÂDE, T. - MEMMEDOV, S. vd. (2010), İrevan Hanlığı, Millî Elimler Akademisi Yay., Bakı.
• MAHMUTZÂDE, Rahim Uşnavîye (1386), General İhsan Nuri Paşa, Yyy., Tahran.
• MARGARET, Bainbridge-PİERRE, Oberlin (1995), Dünyada Türkler, Tercüme eden: Mehmet Harmancı, Say Yay., İstanbul.
• Mehmed Ârif Bey (yty), Başımıza Gelenler, Neşre Hazırlayan, M. Ertuğrul Düzdağ, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul.
• MEMMEDLİ, Şureddin (2010), Ata Yurdum Borçalı XX Esrde, İarapapaŞ Jurnalı, S. 5 (35), Tibilisi.
• MINORSKY, V. (1979), ), ‚Sulduz‛, İslâm Ansiklopedisi, MEB Yay., C. 11, İstanbul.
• NECEFLİ, Gültekin Cemilkızı (2002), Azerbaycan Hanlıklarının Osmanlı Devleti ile Siyasî Alakaları (18. Asrın İkinci Yarısı), Nurlan Yay.,Bakı.
• ÖZCAN, Besim (2011), 1828-29 Osmanlı - Rus Harbi’nde Erzurum Eyaleti’nden Rusya’ya Göçürülen Ermenilerin Geri Dönüşlerini Sağlama Faaliyetleri, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 46, Erzurum.
• PAKRAVAN, Emine (2007), Abbas Mirza ve Azerbaycan, Kanun Yay., Bakı.
• PİRİYEV, Allahverdi, PİRİYEVA, Sevil (2007), Türksüz Kalan Ahıska, Vektor Neşrler Evi, Bakı.
• PİRİYEV, Vakıf (2006), Azerbaycan’ın Tarihî, Siyasî Coğrafyası, Müellim Neşiyyatı, Bakı.
• PİRİYEVA, Sevil, PİRİYEV, Allahverdi (2003), Türk Dünyası ve Ata Yurdum Ahıska, Tuna Yay., Bakı.
• PUL, Ayşe (2011), Kafkasya Muhacirlerinin Durumlarına Dair Eczacı Es-Seyyid Hüseyin Efendi’nin Bir Mektubu, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 4, S. 16, Ordu.
• RÁSONYI, László (1993), Tarihte Türklük, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay., Ankara.
• REZEVÎ, Mehdi (1370/1992), İl İarapapaŞ, Tari{, Âdâb, Resum, Folklor ve MonoŞrafi, Ehlibéyt Yayınaevi, Téhran.
• SARAY, Mehmet (2002), Rusya’nın Türkistan’da Yayılması, Genel Türk Tarihi, Yeni Türkiye Yayınları, C. 9,
• SAYDAM, Abdullah (1997), Kırım ve Kafkas Göçleri (1856-1876), TTK Yayınları. Ankara.
• SERTÇELİK, Seyit (2002), Rus İmparatorluğu’nun Avrupa Yakasında Yaşayan Türklerin Demografik Dağılımı ve Çarlık Rusyası’nın Türklere Yönelik Politikaları, Genel Türk Tarihi, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara.
• SUPHÎ, ‚Tarih-i Gazavât-ı Özdemirzâde Osman Paşa‛, Topkapı Sarayı Müzesi, Revan/TKS 1300.
• SÜMER, Faruk (1992), Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara.
• TEDVADZE, Şota ve Otar (2008), XIX Əsrin Birinci Yarısında Ermənilərin Kvemo Kartili eə Samtsxe Bölgələrinə Kütləvi Şəkildə Köçürülmələri, Tercüme eden: Mirze Mehemmedoğlu, Garapapaglar Dergisi, S. 13, Tiflis.
• TEDVADZE, Şota ve Otar (2008a), Erməni Daşnak Hökumətinin Gürcüstana Qarşı Müharibəsi və Ərazi İddiaları, Tercüme eden: Mirze Mehemmedoğlu, Garapapaglar Dergisi, S. 14, Tiflis.
• TEMİR, Ahmet (1979), ‚Suldus (Sulduz)‛, İslâm Ansiklopedisi, MEB Yay., C. 11, İstanbul.
• TOGAN, A. Zeki Velidi (1979), ‚Azerbaycan‛, İslâm Ansiklopedisi, MEB Yay., C. 2, İstanbul.
• TOGAN, A. Zeki Velidi (1981), Umumî Türk Târihine Giriş, Enderun Yay., İstanbul.
• TOZLU, Selahattin (2005), ‚Karapapaklar Hakkında Bazı Notlar‛, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, S. 17, Çorum.
• TÜRKÎ, İbrahim (2007), Ahıska Türklerinin Tarihi, Edebiyatı ve Âşıklarının Kısa Antolojisi, ‚Kitap‛ Baspası, Şimkent.
• TÜRKOĞLU, İsmail (2001), Karapapaklar, DİA, İstanbul.
• UŞAKOV, Nikolay İvanoviç, 1828-1829 Tarihlerinde Türkiye’nin Asya Bölgelerinde Askerî Harekât ve Savaşlar Tarihi, Kısmî Tercüme: M. S. Kafkasyalı, Eduard Prats - K0 Yayınevi, C. 1-2, 1836, Sankt Petersburg.
• ÜSTÜN, İsmail Safa (2000), İran, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 22, İstanbul.
• V. M. (1895), Karsskaya Oblast, Ensiklopediçeskiy Slovar (Энциклопедический словарь), maddeyi çeviren: Muhammet Savaş Kafkasyalı, Tom 14, Peterburg.
• VALEHOĞLU, Fahri (2005), İarapapaŞlar ve Onların XIX Esr Herb Tari{i Seda Neşriyyatı, Bakı.
• VELÎDÎ, Ahmet Zeki (1933), Azerbaycan Etnoğrafisine Dair, Azerbaycan Yurt Bilgisi, Burhanettin Matbaası, İstanbul.
• VELİLİ-BAHARLI, M. Hasan (1921), ‚Azerbaycan‛, Bakı.
• YEGANE, İsa (1369/1990), Él Garapapa{, Şems Neşriyyatı, Urmiye.
• YEGANE, İsa (1382/2003), Râhnümâ-yé Séyahât-é Şehristân-é NeŞede, Perviz Yay., Urmiye.
• YEGANE, İsa (1391/2012), Sulduz ve Torkan-é İarapapa{, Sulduzbaycan Neşriyyatı, Nağadey. (Kitap baskıdadır, sayfa numaraları değişebilir).
• YILMAZ, Salih (2007), Türkiye ve Kafkasya'da Yaşayan Karapapak (Terekeme) Türkleri Tarihi ve Kültürü, Prizma Press Yayınları, Ankara.