Thoughts on "K-> G- and T-> D-" Changes and Irregularities in Turkish

Yıl 2018, Sayı: 63, 161 - 186, 30.09.2018

Ümit Hunutlu

https://doi.org/10.14222/Turkiyat3934

Öz

The reason for
the toning of only one part of the words bearing the frontal / K- / and / T- /
in the Oghuz Turkic has not been explained till this day. Some researchers
refer to this in the form of words in the writing language, and some of them
explain the influence between dialects and languages.

Today in Turkish
in Turkey, some front / k / sound at the beginning of the word turn into / g- /
voice by toning: Kirü > girü, kel- > gel-, köñül > gönül, ked- >
gey - etc. In some Turkish words, the voice at the frontal point is preserved:
kes-, küs-, kişne-, kekeme, köprü, kirpi... In the Azerbaijani and Turkmen Turkic,
the word head tonality event has become more stable and the word head / ḳ-
/> / ġ - / exchange has also become widespread: ġara, ġış, ġuş…

In Oghuz Turkic,
it is far more difficult to explain the frontal / T- /> / D- / sonorisation
with the strict rules than explaining / k- /> / g- / tonalization. because
in oghuz turkic, the consonant / t- / has a tendency to increase the tonality.
In the words like tal > dal, tamar > damar, taġ > dağ / †- / consonant gets thicker.

In this article, the reasons for the tonalization of
the frontal voice in Turkish words in Oghuz Turkic have been revealed. The
qualities of the words which were found to be tinted at the beginning of the
word or those which continued to be used in the Old Turkic were determined and
the ones which were contradictory to the tonalization were stated.

Anahtar Kelimeler

Frontal tonalization, primary front vowels

Türkçede “K- > G- ve T- > D- ” Değişimleri ve Aykırılıkları Üzerine Düşünceler

Öz

Oğuz Türkçesinde ön seste /K-/ ve /T-/ taşıyan kelimelerin sadece bir bölümünün tonlulaşma sebebi bugüne kadar açıklanamamıştır. Bir kısım araştırmacı bunu yazı dilindeki kelime kalıplaşmalarına bağlamakta, bir kısmı ise lehçeler ve diller arası tesirle açıklamaktadır.

Bugün Türkiye Türkçesinde kelime başlarındaki bazı ince sıradan /k-/ sesleri tonlulaşarak /g-/ sesine dönüşmüştür: Kirü > girü, kel- > gel-, köñül > gönül, ked- > gey- vb. Bazı Türkçe kelimelerde ise ön seste /k / korunmuştur: kes-, küs-, kişne-, kekeme, köprü, kirpi... Azerî ve Türkmen Türkçesinde kelime başı tonlulaşma hadisesi daha istikrarlı gerçekleşmiş ve kelime başı /ḳ-/  > /ġ-/ değişimi de yaygınlık kazanmıştır: ġara, ġış, ġuş…

Oğuz Türkçesinde, ön seste /T-/ > /D-/ tonlulaşmasını kesin kurallara bağlamak /K-/ > /G / tonlulaşmasını açıklamaktan çok daha zordur. Çünkü Oğuz Türkçesinde genellikle /t-/ ünsüzü tonlulaşma eğilimi gösterse de; tal > dal, tamar > damar, taġ > dağ vb. kelimelerde /†-/ ünsüzü de tonlulaşmaktadır.

Bu makalede, Oğuz Türkçesinde, Türkçe kelimelerdeki ön seste tonlulaşmanın sebepleri ortaya konmuştur. Kelime başında tonlulaşmaya uğrayan veya Eski Türkçedeki kullanımını devam ettiren kelimeler tespit edilerek ön seste tonlulaşmaya aykırılık gösteren kelimelerin nitelikleri belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Ön seste tonlulaşma, birincil uzun ünlüler, Oğuz Türkçesi

Kaynakça

• Akca, Hakan (2007). “Eski Anadolu Türkçesinde Kelime Başı T- / D- Meselesi”. Türkbilig, 2017/34, 7-24.
• Arat, Reşit Rahmeti (1951). Atebetü’l-Hakayık. İstanbul: Ateş Basımevi.
• Arat, Reşit Rahmeti (2008). Kutadgu Bilig Yusuf Has Hacib. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Argunşah, Mustafa. Yüksekkaya, Gülden Sağol (2017). Karahanlıca, Harezmce, Kıpçakça Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları
• Atmaca, Emine (2013). “Eski Oğuz Türkçesinden Günümüz Türkiye Türkçesine Eşgösterenlilik”. Dil Araştırmaları, Sayı: 12, 117-138.
• Aydın, Tahirhan (2010). “Arapça ve Türkçe’de Sesler –Karşıtsal Çözümleme”. EKEV Akademi Dergisi, Sayı: 44, 321-334.
• Banguoğlu, Tahsin (2005). Türkçenin Grameri. Ankara: TDK.
• Baskakov, N. A. (2006). Türk Dillerinin Tarihî-Tipolojik Ses Bilimi. İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Başdaş, Cahit (2007). “Türkiye Türkçesinde Asli Uzunluk Belirtileri”. Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Osman Literature and History of Turkish or Turkic Osman Nedim Tuna Armağanı, (Ed. Prof. Dr. Gürer GÜLSEVİN-Dr. Tuna Armağanı Mehmet Dursun ERDEM), Volume 2/2, 89-101.
• Buran, Ahmet, Alkaya, Ercan (1999). Çağdaş Türk Lehçeleri. Türkiye ve Türk Dünyası İktisadî ve Sosyal Araştırmalar Vakfı Elazığ Şubesi Yayınları.
• Caferoğlu, Ahmet (1993). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Coşkun, Mustafa Volkan (2007). “Standart Türkçede Ses Olaylarının Sebep-Sonuç İlişkisi Çerçevesinde Yeniden Sınıflandırılması”. 38. ICANAS Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, 347-368.
• Coşkun, Volkan (2008). Türkçenin Ses Bilgisi. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Dursunoğlu, Halit (2009), “Türkiye Türkçesindeki Farsça Sözcükler ve Kullanım Şekilleri”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2009 13 (1): 131-142.
• Eker, Süer (2008a). “Divanü Lügati't-Türkte “İranlı” Kavramı”. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Bilgi Şöleni. Kaşgarlı Mahmut ve Dönemi, 153-169.
• Eker, Süer (2008b). “Türk-İran İlişkilerinde Dîvânü Lügâti’t-Türk’ün Tanıklığı”. Journal of Academic Studies Kâşgarlı Mahmut Özel Sayısı, 70-85.
• Eker, Süer (2008c). “Türkçe-Farsça İlişkilerine Ses, Biçim ve Tümcebilgisi Düzeylerinde Eşzamanlı Genel Bir Bakış”. Essays on Turkish Linguistics. ICTL2008. The International Conference on Turkish Linguistics Proceedings. Harrassowitz Verlag Wiesbaden: Antalya, 373-382.
• Ercilasun Ahmet B., Akkoyunlu, Ziyat (2014). Kâşgarlı Mahmud Divânu Luğâti’t-Türk, Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: TDK.
• Erdem, Mehmet Dursun (2006). “Ağızlardan Etkilenme Derecelerine Göre Osmanlı ve Eski Anadolu Türkçesi Metinleri ve Bu Metinlerin Diline Kaynaklık Eden Ağızlar”. İlmî Araştırmalar. Sayı 22, 83-110.
• Ergin, Muharrem (1981). Azeri Türkçesi. İstanbul: Ebru Yayınları.
• Ergin, Muharrem (1999). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Eyüboğlu, İsmet Zeki (2004). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Sosyal Yayınları. İstanbul:
• Gülensoy, Tuncer (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü A-N. Ankara: TDK.
• Gülensoy, Tuncer (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü O-Z. Ankara: TDK
• Güner, Galip (2013). Kıpçak Türkçesi Grameri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Güven, Meriç (2015). “Türkçede Kendi Zamiri ve Kendi Zamiri İle Oluşmuş Kelime Öbeklerinin Kuruluş Biçimi”. Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 8/4, 341-356.
• Hacıeminoğlu, Necmettin (2008). Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: TDK.
• Kanar, Mehmet (2009), Arapça Türkçe Sözlük. İstanbul: Say Yayınları. Kanar, Mehmet (2013), Farsça Türkçe Sözlük, İstanbul: Say Yayınları.
• Kara, Mehmet (2007), Türkmen Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri. (Ahmet Bican Ercilasun ed.) içinde (ss. 231-290). Ankara: Akçağ Yayınları. Karaağaç, Günay (2012). Türkçenin Ses Bilgisi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Karaağaç, Günay (2013). Çağatayca El Kitabı. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Karaca, Veysel İbrahim (2016). “Ötümlüleşme Kavramı ve Çağdaş Türk Yazı Dillerinde Ötümlüleşme”. ZFWT Vol. 8, No. 3, 369-390.
• Karahan, Leyla (2014). Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması. Ankara: TDK.
• Kartallıoğlu, Yavuz, Yıldırım, Hüseyin (2007), Azerbaycan Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri. (Ahmet Bican Ercilasun ed.) içinde (ss. 171-230). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Korkmaz, Zeynep (1953). “Batı Anadolu Ağızlarında Asli Vokal Uzunlukları Hakkında”. TDAY Belleten, 197-203.
• Korkmaz, Zeynep (2005a). “Eski Türk Yazı Dilinden Yeni Yazı Dillerine Geçiş Devri ve Özellikleri”. Türk Dili Üzerine Araştırmalar. Ankara: TDK. Korkmaz, Zeynep (2005b). “Kaşgarlı Mahmud ve Oğuz Türkçesi”. Türk Dili Üzerine Araştırmalar. Ankara: TDK.
• Korkmaz, Zeynep (2013). Türkiye Türkçesinin Temeli Oğuz Türkçesinin Gelişimi. Ankara: TDK.
• Köktekin, Kâzım (2008). Eski Anadolu Türkçesi. Erzurum: Fenomen Yayınları.
• Küçük, Murat (2013). “Anadolu Ağızlarındaki Doğu Kökenli Sözcüklerin Ses Bilgisi Açısından Görünümleri -Ünsüzler-“. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi 20, 39-78.
• Nişanyan, Sevan (2012). Sözlerin Soyağacı, Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü. İstanbul: Everest Yayınları.
• Sağır, Mukim (2002). “Ses Olayları Bakımından Anadolu Ağızları”. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 20, Erzurum, 1-7. Semedli, Elza (2012). “Asli Uzunlukların Azerbaycan Türkçesindeki Fonetik ve Semantik İzleri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Cilt: 5 Sayı: 20, 127-132.
• Şahin, Hatice (2003). Eski Anadolu Türkçesi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Tarama Sözlüğü II (2009). Ankara: TDK.
• Taş, İbrahim (2008). “Eski Anadolu Türkçesinde Ünsüz Ötümlüleşmesi ve Bununla İlgili Bazı Sorunlar”. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri, 20-25 Ekim 2008, Ankara: TDK.
• Tekin, Şinasi (1974). “1343 Tarihli Bir Eski Anadolu Türkçesi Metni ve Türk Dili Tarihinde “Olga-Bolga” Sorunu”. TDAY Belleten - 1973-1974., 59-157.
• Tekin, Talat (1995). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 13. Ankara: Simurg Yayınları.
• Tekin, Talat, Ölmez, Mehmet (1995). Türkmence-Türkçe Sözlük. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi-18. Ankara: Simurg Yayınları.
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü IV (2009). Ankara: TDK.
• Vural, Hanifi, Böler, Tuncay (2012). Ses ve Şekil Bilgisi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Yüksel, Cem (2010). Türkçede Ünsüz Ötümlülüğünün Sesbilgisel Çözümlemesi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Dilbilim Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara.
• Zülfikar, Hamza (1995). Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler. Ankara: TDK.
• Zülfikar, Hamza (1996). “Doğu Kökenli Kelimelerin İlk Hecelerindeki Uzun Ünlülerin Kısalması”. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, C:1996/I, S:532, 1083-1094.