Intervention of the Author or the Scribe: Differences Between the Copies of Mantık-i Esrâr

Yıl 2018, Sayı: 63, 1 - 18, 30.09.2018

Güler Doğan Averbek

https://doi.org/10.14222/Turkiyat3964

Öz

One of the versified translations of Mantiq al-Tayr in Turkish was done by Fedayî Mehmed Dede in the 17th century. Fedayî Mehmed Dede, who was originally from Antep, Turkey, was Mawlawi, and lived in Mawlawi Lodge of Tripoli for many years. Title of his translation is Mantık-ı Esrâr. Some researchers claim that this is a “full translation” of Mantiq al-Tayr. However, Fedayî, the translator, excluded 30 sections from the translation. In addition to this, he added a new story to his translation. Eight manuscript copies of Mantık-ı Esrâr have been located so far. As it is understood from the colophon, Leipzig copy is the autograph copy of the translation. There is also a litograph print of the translation which is made in 1857. Two of the manuscripts are quite different from the autograph copy. In this paper a comparative study of the Hüseyin Kocabaş copy and Leipzig copy will be asserted regarding the differences. The differences, couplet additions/subtractions, interventions made in lines as well as phrases and words between the Hüseyin Kocabaş manuscript and the autograph copy will be listed and exemplified. Because of the nature and complexity of these changes, it will be asked if the translation revised by the translator himself.

Anahtar Kelimeler

Attar, Mantiq al-Tayr, Conference of the Birds, Fedayî, Mantık-ı Esrâr, copying, mathnawi

Eser Sahibinin Tasarrufu mu, Müstensih Müdahalesi mi: Mantık-ı Esrâr Nüshaları Arasındaki Farklılıklar

Öz

Mantıku’t-Tayr’ın manzum Türkçe tercümelerinden biri de 17. asırda Fedayî Mehmed Dede tarafından yapılmıştır. Aslen Antepli olan Fedayî Mehmed Dede, Mevlevi’dir ve uzun yıllar Trablusşam Mevlevihanesi’nde bulunmuştur. Tercümenin adı Mantık-ı Esrâr’dır. Bazı araştırmalarda “tam tercüme” olduğu ileri sürülen bu tercümede, eserin aslında bulunan 30 bölüme yer verilmemiştir. Buna mukabil Fedayî, tercüme metne bir yerde hikâye eklemiştir. Tercümenin, biri otograf nüsha olmak üzere, bugüne kadar sekiz yazma nüshası tespit edilmiştir. Ayrıca eser 1857 yılında taşbaskısı usulüyle tab’edilmiştir. Eserin yazma nüsharlarından ikisi otograf nüshadan ciddi manada ayrılmaktadır. Araştırmacılara faydalı olacağı mülahazasıyla bu çalışmada, tercümenin ilk hâli olduğu düşünülen nüsha ile bu metinden çok uzaklaştığı görülen iki nüshanın muhtasar bir mukayesesi sunulacaktır. Bu çalışmada sözkonusu iki nüshanın biri olan ve iki varak haricinde eksiği bulunmayan Hüseyin Kocabaş Yazmaları’ndaki nüsha ile otograf nüsha arasındaki farklılıklar, eklemeler, çıkarmalar, mısra, ibare ve kelimelerde yapılan müdahaleler üzerinde durulacak ve eserdeki beyit çapındaki müdahalelerin tamamına yer verilecek, diğer müdahaleler ise mümkün olduğu kadarıyla örneklendirilmeye çalışılacaktır. Çalışmada ayrıca, Fedayî hayattayken yapılan bu müdahalelerin yapılış keyfiyeti ve çokluğu sebebiyle Mantık-ı Esrâr’ın Fedayî tarafından gözden geçirilerek tekrar yazılıp yazılmadığı sorusu gündeme getirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Attar, Mantıku’t-Tayr, Fedayî, Mantık-ı Esrâr, istinsah, mesnevi

Kaynakça

• Albayrak Sak, Vesile. “Eski Türk Edebiyatında Tercüme Geleneği ve Bu Gelenekte Mantıku’t-Tayr Tercümeleri.” Turkish Studies. c. 7, s. 4. 2012: 655-669. Bakar, İsmail. Sadberk Hanım Müzesi Kütüphanesi Hüseyin Kocabaş Yazmaları Kataloğu. İstanbul: Vehbi Koç Vakfı Sadberk Hanım Müzesi, 2001. Dilçin, Cem. “Mantıku’t-Tayr’ın Manzum Çevirileri Üzerine Bir Karşılaştırma.” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, c. 36, s. 1-2, 1993: 35-52. Doğan Averbek, Güler. “Fedayî Mehmed Dede, Mantık-ı Esrâr Adlı Manzum Mantıku’t-Tayr Tercümesi ve Otograf Nüshası.” Uluslararası TEKE (Türkçe, Edebiyat, Kültür, Eğitim) Dergisi 6/3 (2017): 1490-1506. Fedayî Mehmed Dede. Mantık-ı Esrâr. haz. Güler Doğan Averbek. (Yayın aşamasında). Fedayî. Tuhfe-i Fedayî. yazma eser. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Bölümü, nr. 3190. Ferideddin-i Attar. Mantık al-Tayr. çev. Abdülbaki Gölpınarlı. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1990-1991. İbn Mehâsin. el-Menâzilü’l-Mehâsiniyye fi’r-Rıhlet et-Trablusiyye. ed. Muhammad Adnan Al-Bakhit. Beyrut: Dâru’l-Âfâk el-Cedîde, 1981. Kayabaşı, Bekir. “Kaf-zâde Fâ’izî’nin Zübdetü’l-Eş’ârı.” Doktora Tezi. İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1997. Külekçi, Numan. XI-XX. Yüzyıllar El Yazması Metinler ve Özetleriyle Mesnevi Edebiyatı Antolojisi. c. 1. Erzurum: Aktif Yayın Dağıtım, 1999. Levend, Agah Sırrı. Türk Edebiyatı Tarihi. c. 1. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1984. Muhammed Hâmid. el-Müteşevvef. Kahire: Dârü’l-Muharriri’l-Edebî, 2017. Nasrullah Mübeşşir el-Tırazî. Fihris el-Mahtutat el-Türkiyye el-Osmaniyye. c. 1. Kahire: el-Hey’et el-Mısriyye el-Âmme li’l-Kitâb, 1987. Örnek, Mustafa Şahidi. “Süleymaniye Kütüphanesi Türkçe Mesnevi Yazmaları Kataloğu.” Lisans Tezi. İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, 1974. Schmidt, Jan. Catalogue of Turkish Manuscripts in the Library of Leiden University and Other Collections in the Netherlands: Minor Collections. Leiden: Brill, 2012. Sevgi, H. Ahmet. “Mantıku’t-Tayr.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 28. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2003, s. 29-30. Süleyman Sadeddin, Müstakim-zâde. Mecelletü’n-Nisâb fî’n-Neseb ve’l-Küna ve’l-Elkab. tıpkıbasım. Ankara: Kültür Bakanlığı, 2000. Şahinoğlu, M. Nazif. “Attâr, Ferîdüddin.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. c. 4. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1991, s. 95-98. Şimşek, Tacettin. “Fedayi Dede, Mantık-ı Esrâr: Tenkidli Metin-İnceleme.” Yüksek Lisans Tezi. Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1993. Toska, Zehra-Nedret Burçoğlu Kuran. “Ferideddin-i Attar’ın Mantıku’t-Tayr’ının 14, 16, 17. ve 20. Yüzyıllarda Yapılmış Türkçe Yeniden Yazımları.” Journal of Turkish studies, In Memoriam Abdülbaki Gölpınarlı, I, c. 20, (1996): 252-262. Tuman, Nail. Tuhfe-i Nâ’ilî. Ankara: Bizim Büro Yayınları, 2001. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. c. 3. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1979. Uyar Akalın, Berrin. “The Poets Who Wrote and Translated Mantıku’t-Tayr in Turkish Literature.” International Journal of Central Asian Studies. c. 10, s. 1. 2005: 167-179. Uyar Akalın, Berrin. “Za‘îfî, Gülşen-i Sî-murg: İnceleme, Tenkitli Metin.” Doktora Tezi. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001. Yakar, Halil İbrahim. Antepli Divan Şairleri. Gaziantep: Yaşar Cevizli Mağazaları, 2013. Yakar, Halil İbrahim.“Manzum Sözlüklerimizden Tuhfe-i Fedâî.” Turkish Studies. c. 2, s. 4. 2007: 1015-1025.