Moğol Dönemi Fars Şiirinde (Edebiyatında ) Kullanılan Bazı Türkçe-Moğolca

Yıl 2018, Sayı: 63, 485 - 498, 30.09.2018

Özkan Dayı

https://doi.org/10.14222/Turkiyat3935

Öz

Çalışmamızın amacı idarî ve
askerî alanda kullanılan Moğolca-Türkçe terimlerin dönemin edebiyatına ne kadar
tesir ettiğini daha açık bir şekilde değerlendirebilmektir. Bu doğrultuda
Sa‘dî-yi Şîrâzî, Pûr Behâ, Nezârî-yi Kuhistânî, Seyf-i Fergânî, ve Humâm-ı
Tebrîzî gibi dönemin ünlü müeddiblerinin eserlerinden örnekler ile bu terimleri
ele almaya çalışacağız.

Cengiz Han döneminde Moğolların, Horasan ve İran
coğrafyasına yönelişi ile Moğol hâkimiyet döneminin bu bölgede başladığını
söyleyebiliriz. Şüphesiz ki; Moğolların Ön Asya coğrafyasına gelişi, sadece
askeri sonuçlar doğurmamış, Moğol hâkimiyeti 1231-1339 yılları arasında
özellikle İran coğrafyasında derin izler bırakmıştır. Bu işgal döneminin
iktisadi, sosyal ve kültürel etkileri de olup bu kültürel etkileri dönemin
edebiyatında takip etmek de mümkündür. Özellikle Moğol hâkimiyetinin kültürel
alandaki yansımalarını dönemin Fars şiirine etkileri ile görebilmekteyiz. 

Anahtar Kelimeler

İdarî ve askerî terimler, Suyurgamişi, İlhan, Baskak, Tamga, Yarlıg, Ahtacı, Baverci, Tutgavul

Kaynakça

• Alîzâde, Nâsır–Sefderpûr, Ferenyâ, “Tahkîk-i ‘İlm-i Beyân der Dîvân-i Humâm Tebrîzî”, Nâme-i Pârsî, Sayı: 5, 1388 hş., 131-168. Âştiyânî, Abbâs İkbâl, Târîh-i Mogûl ve Evâyil-i Eyyâm-i Teymûrî, I-II, İntişârât-i Nâmek, Tahrân 1374 hş. Âştiyânî, Abbâs İkbâl, Târîh-i Mogûl, İntişârât-ı Sâhil, Tahrân 1390 hş. Bâkirî, Mehrî, “Tovzîh-i Berhî Ez Lugat ve Istılâhât-i Mogûlî der Zebân ve Edebiyât-i Fârsî”, Pejûheşhâ-yi Felsefî, Dânişgâh-i Edebiyât-i ‘Ulûm-i İnsânî Tebrîz, 1380 hş., 171, 39-60. Baron, Edward, Ez Sa’dî tâ Câmî’Asr-ı İstilâ-yı Mogûl ve Tâtâr, (Çev. Ali Asger Hikmet), İntişârât-ı İbn-i Sînâ, Tahrân 1301 hş. Benâketî, Seyyid Ebû Süleyman Fahruddîn Davud b. Tâcuddîn Ebû’l Fazl Muhammed b. Muhammed b. Dâvud, Târîh-i Benâketî, (Tsh. Ca‘fer Şe‘âr), Tahrân 1348 hş. Caferoğlu, Ahmet, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Enderun Yay., İstanbul 1993. Çiftçi, Hasan, Klasik Fars Edebiyatında Hiciv ve Sosyal Eleştiri, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2002. Dihhudâ, Ali Ekber, “Pûr Behâ-yî Câmî”, (Haz. Muhammed Mu’în-Seyyîd Ca’fer Şehîdî), Lugatnâme, Çâp-i Dânişgâh-i Tahrân, Tahrân 1373 hş., IV, 5035-5036. Dihhudâ, Ali Ekber, “Tamga”, (Haz. Muhammed Mu‘îneddîn -Seyyid Ca’fer Şehîdî),Çâp-i Dânişgâh-i Tahrân, Tahrân 1373 hş., IV, 6117. Dihhudâ, Ali Ekber, “Yarlîg”, Lugatnâme, (Haz. Muhammed Mu‘îneddîn -Seyyid Ca’fer Şehîdî), Çâp-i Dânişgâh-i Tahrân, Tahrân 1373 hş., L, 172. Donuk, Abdulkadir, Eski Türk Devletlerinde İdarî- Askerî Unvan ve Terimler-, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1988. Ebu’l-Ferec İbnu’l-İbrî, Târîhu Muhtasari’d-Düvel, (Çev. Şerafettin Yaltkaya), TTK, Ankara 2011. Ebulkâsımî, Muhammed Sâdık - Şîrâzî, Alî Esgâr, “Âdâb-i Mühr der Esnâd ve Mekâtibât-i Dîvânî der Devre-i İslâmî (Îlhânân ve Safevî)”, Faslnâme-i Tahlîlî ve Pejûheşî, 12, 1388 hş., 63-69. Efşâr, Alî Cihânşâhî – Rûstâ, Cemşîd, “Hucûm Mogûl be Îrân ve Müellifehâyî Pâydârî der Eş‘âr-i Seyf-i Fergânî”, Neşriyye-i Edebiyât-i Pâydârî, Sayı: 9, 1392 hş., 94-117. Emîn, Şemîs Şerîk, Istılâhât-i Dîvân-i Dovrân-i Mogûl, İntişârât-i Ferheng-i Edeb ve Hüner-i Îrân, Tahrân 1357 hş. Ensârî, Muhammed Hasan Câberî, Târîh-i Isfahân ve Rey, Isfahân 1321 hş. Furûgbahş, Ahmed, “Se Dîvân-i Mohm der ‘Ahd-Îlhânî”, Kitâb-i Mâh-i Târîh ve Cogrâfyâ, 1383 hş., 80-86. Hâcû-yi Kirmânî, Dîvân-i Eş‘âr-i Hâcû-yi Kirmânî, (Tsh. Ahmed Suheylî Hânsârî), İntişârât-i Pâjeng, Tahrân 1369 hş. Hândmîr, Gıyâseddîn b. Humâmeddîn el-Hüseynî, Dustûru’l-Vuzerâ, (Tsh. Sa‘îd Nefîsî), Çâphâneyi İkbâl, Tahrân ty. Hândmîr, Gıyâseddîn b. Humâmeddîn el-Hüseynî, Habîbu’s-Siyer, (Tsh. Doktor Muhammed Debîr Siyâkî), I-VI, Kitâbfurûş-i Hayyâm, Tahrân 1333 hş. Humâm-ı Tebrîzî, Dîvân-ı Humâm-ı Tebrîzî, (Tsh. Doktor Reşîd ’Uyûdî, Neşr-i Sudûk), Tahrân 1370 hş. İbn Kesîr, El-Bidâye ve’n-Nihâye Büyük İslâm Tarihi, (Çev. Mehmet Keskin), XIII, Çağrı Yay., 1995. Încû-yi Şîrâzî, Cemâleddîn Hüseyn b. Fahreddîn Hasan, Ferheng-i Cihângîrî, (Tsh. Rahîm ‘Afîfî), Dânişgâh-i Meşhed Müessese-i Çâp ve İntişârât, 1351 hş. İsmâ‘îl Bâşâ el-Bağdâdî, Hediyyetu’l-‘Ârîfîn, I-II, İstanbul 1951. Kâdı Ahmed b. Muhammed Gaffârî-yi Kâşânî, Târîh-i Nigâristân, (Tsh. Âkâ Murtazâ-Muderris Gîlânî), Ketâbfurûşî Hâfız, Tahrân 1341 hş. Kadyânî, Abbas, Ferheng-i Câm’i-i Târîh-i Îrân, İntişârât-i Ârven, Dânişgâh-i Şîrâz 1387 hş. Kadyânî, Abbas, Târîh Ferheng-i ve Temeddon-i Îrân der Devre-i Mogûl, İntişârât-ı Ferheng-i Mektûb, Tahrân 1384 hş. Kafesoğlu, İbrahim, Türk Millî Kültürü, TTK, Ankara 1977. Kâtib Çelebi, Keşfu’z-Zunûn, I-II, Ma‘ârif Matbaası, İstanbul 1941. Kazvînî, Hamdullah Ebî Bekr b. Ahmed b. NasrMüstevfî, Târîh-i Guzîde, (Haz. Abdulhüseyn Nevâ’î), İntişârât-ı Emîr Kebîr, Tahrân 1387 hş. Kehhâle, ‘Umar Rızâ, Mu‘cemu’l-Mü’ellifîn, I-XV, Dâr-i İhyâu’t-Turâsu’l-‘Arabiyye, Beyrut ty. Kenârrûdî, Kurbân ‘Alî, “Nizâm-i Mâlîyât-i Mogûlân ve Te’sîr-i Ân der İnhitât ve Zevâl-i Şehrhâ-yi Îrân”, Pejûheşî Târîh, 1387 hş., 12, 83-111. Kirmânî, Nâsireddîn Münşî, Nesâ’imu’l-Ashâr min Letâ’imu’l-Ahbâr der Târîh-i Vuzerâ, İntişârât-i Dânişgâh-i Tahrân, (Tsh. Mîr Celâleddîn Hüseynî Urmevî), Tahrân ty. Me‘ânî, Ahmed Golçîn, Târîh-i Tezkirehâ-yi Fârsî, I-II, İntişârât-i Kitâbhâne-i Senâ’î, Tahrân 1363 hş. Mîrhând, Mîr Seyyid Hamîdeddîn Muhammed b. Seyyid Burhâneddîn Hâvendşâh b. Kemâleddîn Mahmûd el-Belhî, Târîh-i Ravzatu’s-Safâ, I-XI, Pîrûz, Tahrân 1339 hş. Muhammed b. Şâkir el-Kutbî, Fevâtu’l-Vefeyât, I-V, Dâr-i Sâdir, Beyrut 1974. Müstevfî-yi Bâfkî, Muhammed Müfîdî, Câmi‘-i Müfîd, (Tsh. İrec Efşâr), Çâphâne-i Rengîn, Tahrân 1384 hş. Nahçivânî, Muhammed b. Hindûşâh, Dustûru’l-Kâtib fî Ta’yînu’l-Merâtîb, İdâre-i İntişârât-i Dâniş, I-II, (Tsh. Abdulkerîm Alîoğlu Alîzâde), Moskova 1976. Nefîsî, Sa‘îd, Târîh-i Nazm ve Nesr der Îrân ve Zebân-i Fârsî, I-II, İntişârât-i Furûgî, Tahrân 1363 hş. Nevâyî, ‘Abdulhuseyn, Ricâl-i Kitâb-i Hâbîbu’s-Siyer ez Hamle-i Mogûl Tâ Merg-i Şâh İsmâ‘îl-i Evvel, Encumen-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengî, Tahrân 1379 hş. Ögel, Bahaeddin, Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme Çağları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, Ankara 1988. Özyetgin, Ayşe Melek, Eski Türklerde Vergi Terimleri, Köksav Yay., Ankara 2004. Petruşevsky, I. P., Târîh-i İctimâ’î- İktisâdî-yi Îrân der Devre-i Mogûl, (Trc; Ya‘kûb Âjend), İntişârât-i Itlâ’ât, Tahrân 1366 hş. Pîrniyâ, Hasan, Târîh-i Kâmil-i Îrân, İrân Cihân, Tahrân 1390 hş. Râzî, Abdullah, Târîh-i Kâmil-i Îrân, İntişârât-i İkbâl, Tahrân 1375 hş. Refî’î, Emîr Teymûr, “Suyurgal der ‘Ahd-i Îlhânî ve Teymûrî”, Faslnâme-i ‘İlmî- Pejûheşî Târîh, ty., 12, 45-64. Reşidüddîn Fazlullâh, Câmi‘u’t-Tevârîh, (Tsh. Doktor Behmen Kerîmî), İntişârât-i İkbal, Tahrân 1374 hş. Rezevî, Muhammed Takî Müderris, Ahvâl ve Âsâr-i Nasîreddîn Tûsî, İntişârât-i Bonyâd-i Ferheng-i Îrân, Tahrân 1354 hş. Rezevî, Seyyid Ebulfazl,“Purbehâ ve Nakd-i Nizâm-i İktisâdî-yi Îlhânân (654-694/1252-1296)”, Pejûheşhâ-yî Târîhî, 3, Dânişgâh-i Isfahân 1392 hş., 41-56. Rızâ Kulî Hân Hidâyet, Fihrisu’t-Tevârîh, (Tsh. Abdulhüseyn Nevâ’î-Mîr Hâşim Muhaddes), Tahrân 1373 hş. Rızâ Kulî Hân Hidâyet, Mecma‘u’l-Fusahâ, I-VI, Tahran 1336 hş. Sa‘îdî, Gulnâz, “Berresîyî Nizâm-i İktisâdî ve Bâzârgânîyi Âsyâyî Merkezî der ‘Asr-i Îlhânî”, Berresîhâyî Nevîn-i Târîhî, 1386 hş., 3, 26-40. Semerkandî, Emîr Devletşâh, Tezkiretu’ş-Şu‘arâ, (Tsh. Muhammed Ramazânî), İntişârât-i Pedîde-i Hâver, 1338 hş. Seyf-i Fergânî, Dîvân-i Seyf-i Fergânî, (Tsh. Zebihullah-i Safâ), İntişârât-i Firdovs, Tahrân 1392 hş. Spuler, Berthold, İran Moğolları Siyaset, İdare ve Kültür İlhanlılar Devri 1220-1350, (Çev. Cemal Köprülü), TTK Basımevi, Ankara 2011. Şa‘bânî, Rızâ-Emîrî, Zehrâ, “İkdâmât-i Hânedân-i Cüveynî der Zâmân-i Mogûl”, Faslnâme-i ‘İlmî- Pejûheşî Moskoviyye, 1390 hş., 16, 105-117. Şebânkâreî, Muhammed b. Ali b. Muhammed, Mecma‘u’l-Ensâb, (Tsh. Mîr Hâşim Muhammed), İntişârât-i Emîr Kebîr, Tahrân 1343 hş. Şeyh Musliddîn Sa‘dî-yi Şîrâzî, Küllîyât-ı Sa‘dî, (Haz. Muhammed Alî Furûgî Nüshasından Nâsır Ahmedzâde), Tahrân 1390 hş. Şeyh Musliddîn Sa‘dî-yi Şîrâzî, Kulliyât-i Sa‘dî, (Tsh. Muhammed ‘Alî Furûgî), İntişârât-i Kaknûs, Tahrân 1368hş., Şeyh Musliddîn Sa‘dî-yi Şîrâzî, Kulliyât-i Sa‘dî, (Tsh. Muhammed ‘Alî Furûgî-Abdulazîm Karîb), İntişârât-i İkbâl, Tahrân 1389hş. Tenhâyî, Seyyide Nergis – Zengûyî, Alî, “Bâztâb-i ‘Ovzâ‘-i Sîyâsî ve İctmâ‘î-yi Kuhistân der Âsâr-i Hekîm-i Nezârî-yi Kuhistânî”, Mecmû‘a-i Makâlât-i Humâyiş-i Millî Nekd ve Tahlîl-i Zendegî, 1393hş., 220-230. Tetevî, Mollâ Ahmed–Kazvînî, Asâf Hân, Târîh-i Elfî, (Tsh. Gulâm Rızâ Tabâtabâyî Mecd), I-VI, Şirket-i İntişârât-i ‘İlmî ve Fehengî, Tahrân 1382 hş. Tezcan, Mehmet, Eski Türklerde Damga, (Yüksek Lisans Tezi), Erzurum 1990. Togan, Zeki Velidî, “Moğollar Devrinde Anadolu’nun İktisadî Vaziyeti”, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, İstanbul 1931, I, 1-42. Tûsî, Muhammed Emîn Edîb, Ferheng-i Lugât-i Edebî, I-II, Tahrân 1388 hş. ‘Ukaylî, Seyfeddîn Hâcı b. Nizâm, Âsâru’l-Vuzerâ, (Tsh. Mîr Celâleddîn Hüseynî Urmevî), İntişârât-i Dânişgâh-i Tahrân, Tahrân 1337 hş. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devlet Teşkilatına Medhâl, TTK Ankara, 1988. Yâhakkî, Muhammed Ca’fer, Kulliyât-ı Târîh-i Edebiyât-ı Fârsî, Tahrân 1389 hş. Zebihullah-i Safâ, Târîh-i Edebiyât der İrân, I-V, İntişârât-ı Firdovs, Tahrân 1349 hş.