Turkey Turkish Forms of Onomatopoeic Reduplications in Dıvánu Lugát at-Turk in The Context of Conceptual Field

Yıl 2018, Sayı: 63, 135 - 160, 30.09.2018

Oğuz Ergene

https://doi.org/10.14222/Turkiyat3833

Öz

Reduplications that take their source from the sounds in nature are the vocabulary products that have many examples and frequently used in historical and contemporary Turkish written languages. Onomatopoeic reduplications generate some of the lexeme as well in Dīvānu Lugāt at-Turk. In this article, the relevant reduplications have been identified and classified in terms of the sound sources they based on. The meanings of the examples, their usage in the text have been given, the uses that can be considered similar close, or identical in terms of sound sources or concepts they represent in Turkey Turkish standard language and dialects are shown. Accordingly, the onomatopoeic reduplications in Dīvānu Lugāt at-Turk are grouped into 12 sub-sections. When these reduplications are taken into consideration in Turkey Turkish forms, it is seen that the examples in the dialects are more than that of the standard language. Reduplications based on the sources such as objects crashing, rubbing, touching or hitting each other, flowing, pouring or spilling water; loud speech or shouting, have more samples in the standard language and dialects than the other groups. In the study, The Turkish Dictionary (TDK 2011) and the Compilation Dictionary (TDK 1993) were used as a source for determining the reduplications in Turkey Turkish standard language and dialects.

Anahtar Kelimeler

Dīvānu Lugāt at-Turk, reduplication, onomatopoeia, Turkey Turkish, Turkey Turkish dialects

Kavram Alanı Bağlamında Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki Ses Yansımalı İkilemelerin Türkiye Türkçesindeki Biçimleri

Öz

Kaynağını doğadaki seslerden alan ikilemeler, tarihî ve çağdaş Türk yazı dillerinde pek çok örneği bulunan ve sıklıkla kullanılan söz varlığı ürünleridir. Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki sözlük birimlerin bir bölümünü de ses yansımalı ikilemeler oluşturmaktadır. Bu çalışmada, Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki söz konusu ikilemeler belirlenmiş ve ses kaynakları bakımından sınıflandırılmıştır. Örneklerin anlamları ve metindeki kullanımları verilmiş, ölçünlü Türkiye Türkçesinde ve ağızlarda bulunan benzer veya yakın sayılabilecek kullanımlar ile karşılaştırma yapılmıştır. Bu doğrultuda Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki ses yansımalı ikilemeler, 12 alt bölümde gruplandırılmıştır. Bu ikilemelerin Türkiye Türkçesindeki karşılıkları dikkate alındığında, ağızlardaki örneklerin ölçünlü dilden daha fazla olduğu görülür. Nesnelerin birbirine çarpması, sürtmesi, dokunması ya da vurması; suyun akması, yağması ya da dökülmesi; yüksek sesle konuşma ya da bağrışma gibi kaynaklara dayalı ikilemeler, ölçünlü dilde ve ağızlarda pek çok örneğe sahiptir. Çalışmada, ölçünlü Türkiye Türkçesinde ve ağızlarda yer alan ikilemelerin belirlenmesi için Türkçe Sözlük (TDK 2011) ve Derleme Sözlüğü (TDK 1993) kaynak alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Dîvânu Lugâti’t-Türk, ikileme, yansıma sözcükler, Türkiye Türkçesi, Türkiye Türkçesi ağızları

Kaynakça

• Ağakay, Mehmet Ali. (1988). “Türkçede Kelime Koşmaları”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1954, 97-104. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 152. Akalın, Şükrü Halûk. (2008). Binyıl Önce Binyıl Sonra Kâşgarlı Mahmud ve Divanü Lugati’t-Türk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 945. Aksan, Doğan. (1978). Anlambilimi ve Türk Anlambilimi (Ana Çizgileriyle). Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları: 217. Aksan, Doğan. (1989). “Kelimebilimi ve Anlambilimi Ölçülerinden Yararlanarak Bir Yazı Dilinin Eskiliğini Saptama Yolları, I: Kavram Alanı-Kelime Ailesi İlişkileri ve Türk Yazı Dilinin Eskiliği Üzerine”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1971, 253-262. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 338. Aktan, Bilal. (2010). “Dîvânu Lügâti’t-Türk’ün Söz Varlığında Yer Alan İkilemeler”. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 28, 1-12. Batur, Zekerya ve Beyret, Tuğba Nur (2014). “Divânü Lûgati’t-Türk’te Taklit Kelimeler”. International Journal of Language Academy, 2/1, 179-189. Ediskun, Haydar. (2005). Türk Dilbilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi. Ercilasun, Ahmet B. ve Akkoyunlu, Ziyat. (2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 1120. Ergin, Muharrem. (1985). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Boğaziçi Yayınları. Gencan, Tahir Nejat. (2001). Dilbilgisi. İstanbul: Ayraç Yayınevi. Hatiboğlu, Vecihe. (1981). Türk Dilinde İkileme. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 328. Karaağaç, Günay. (2012). Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ Yayınları: 1049. Korkmaz, Zeynep. (2010). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 575. Müller, Hans-Georg. (2004). Reduplikationen im Türkischen Morphophonologische Untersuchungen. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. Nalbant, M. Vefa. (2008). “Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün Sözlükçülük Geleneği Bakımından Yeri ve Tertibi”. Kâşgarlı Mahmûd Kitabı (Ed. F. Sema Barutçu Özönder), 149-162, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Özmen, Mehmet. (2013). Türkçenin Sözdizimi. Adana: Karahan Kitabevi. Sev, Gülsel. (2004). “Divanü Lûgat’it Türk’te İkilemeler”. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 634, 497-510. Toklu, M. Osman. (2013). Dilbilime Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları: 487. Türk Dil Kurumu. (1993). Derleme Sözlüğü I-XII. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 211/1-12. Türk Dil Kurumu. (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 549. Türkay, Kaya. (1978). “Kâşgarlı’nın Derlediği Yansıma Sözcükler”. Ömer Asım Aksoy Armağanı (Yazı Kurulu: Mustafa Canpolat, Semih Tezcan, Mustafa Şerif Onaran), 241-257, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 449. Vardar, Berke. (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual. Zülfikar, Hamza. (1995). Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 628.