Shamanism in Kyrgyzstan: The Rise of the Kyrgyz Tengrism in the Modern Era

Yıl 2019, Sayı: 64, 1 - 22, 31.01.2019

Sherbol Zhaparalıev

https://doi.org/10.14222/Turkiyat3880

Öz

Kyrgyz Tengrism, known in this country as Tenirchilik, tends to loyal to
traditions and began to collect fans at the beginning of the 1990s with the
independence. Nowadays, although the exact numbers are not known, it is said
that there are estimated 5 thousand supporters, and they see their efforts to
register their belief in Kyrgyzstan as a religion. It is also known that the
mentioned movements are a reaction against the Islamic religion spreading in
the region; and it causes concern that this “two camps” disseminate mutual hate
speech in traditional and new media public sphere. This article is an attempt
to evaluate a tendency of Kyrgyz Tengrism in the context of modernity-shamanism
discussion, looking through with shamanist and modernist point of view. For
this purpose in this paper we discuss the history, geography, theory and the
practice of the Kyrgyz Tengrism, which occurred as a new religious-cultural
entity.

Anahtar Kelimeler

Turkic shamanism, Kyrgyz shamanism, Tengrism, Folk religion

Kırgızistan’da Şamanizm: Kırgız Tengrizminin Modern Çağda Yeniden Yükselişi

Öz

Günümüzde Gök Tanrı dini ya da Tengrizmin
belirtilerine, hem bu dinin etkili olduğu Sibirya halklarında hem de asırlar
boyunca dünyada İslamiyet’in merkezi olan Anadolu topraklarında da rastlamak
mümkündür. Gök Tanrı dini Orta Asya devletleri arasında ise en çok Kırgızistan’da
tartışmaya sebep olmuştur. Kırgız Tengrizmi, bu ülkede bilinen ismiyle
Teñircilik, geleneklere bağlılık eğilimi olup bağımsızlığa kavuşulduğu
1990’ların başında taraftar toplamaya başladı. Günümüzde ise tam sayıları
bilinmemekle beraber tahminen 5 bin civarında yanlıları olduğu söylenen
Teñirciler, mensubu oldukları inancı Kırgızistan’da bir din olarak
kaydettirmeye çabalamaktadırlar. Sözü edilen hareketlerin, bölgede yayılan
İslam dinine karşı bir tepki olduğu da biliniyor; geleneksel ve yeni medya
ortamlarında “iki kampın” karşılıklı olarak nefret söylemi yaymaları ise
toplumu endişeye sevk etmektedir. Bu yazı, Kırgız Teñirciliğine Şamanist ve
modernist gözle bakarak, söz konusu durumun modernlik-şamanlık/büyü tartışması
çerçevesinde değerlendirme çabasıdır. Bu amaçla makalede, yeni bir
dini-kültürel varlık kazanan Kırgız Teñirciliğinin tarihi, coğrafyası, teorisi
ve pratiği ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk şamanlığı, Kırgız şamanlığı, Gök Tanrı, Tengrizm, Halk dini

Kaynakça

• Abramzon, Saul M. (1990). Kirgizı i İh Etnogenetiçeskiye i İstoriko-Kulturnıye Svyazi. Frunze: Kırgızstan. Abramzon, Saul M. (1999). Kırgız Cana Kırgızstan Tarıhı Boyunça Tandalma Emgekter. Bişkek: “Kırgızstan – Soros” Fondu. Aldhouse-Green, M. ve S. Aldhouse-Green. (2005). The Quest For The Shaman. London: Thames and Hudson Ltd. Oştogu Iyık Cerler cana El Bilimi. (2011). Bişkek: Aygine Vakfı. Aytımbet, Orozobek. (2006). Kökö Teñir. Bişkek: Uçkun. Bayaliyeva, T. (1972). Doislamskiye Verovaniya i İh Perejitki u Kirgizov. Frunze: İzdatelstvo “İlim”. Bayat, Fuzuli, (2006). Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı. İstanbul: Ötüken Neşriyat A. Ş. Baydur, Refik, (2013). Türkler ve İslamiyet. İstanbul: Truva Yayınları. Berman, Marshall, (2013). Katı Olan Her Şey Buharlaşıyor. (Çev. Ümit Altuğ ve Bülent Peker). İstanbul: İletişim Yayınları. Beyer, Peter, (2003). “Social Forms of Religion and Religions in Contemporary Global Society”. Michele Dillon (der.), Handbook of The Sociology of Religion. New York: Cambridge University Press. Burnakov, Venariy A. (2011). “Puteşestviye k Adam-Hanu: Kamlaniye Hakasskogo Şamana Tuda Yukteşeva”. Vestnik NGU, 10(3), 236-244. Candan, Ergun, (2004). Türkler’in Kültür Kökenleri. İstanbul: Sınır Ötesi Yayınları. Dırenkova, Nadejda P. (1930). “Poluçeniye Şamanskogo Dara Po Vozzreniyam Turetskih Plemen”. Sbornik MAE, 9, 267-291. Dobkin de Rios, M. (2001). “Bubble, Bubble,Toil and Trouble: Tourists and Pseudo-Shamans”. Jeremy Narby ve Francis Huxley (der.), Shamans Trough Time: 500 Years On The Path To Knowledge. London: Thames & Hudson. Drury, Nevill, (1996). Şamanizm. Şamanlığın Öğeleri. (Çev. Erkan Şimşek). Ankara: Okyanus Yayıncılık ve Yapımcılık. Durkheim, Emile, (2005). Dini Hayatın İlkel Biçimleri. (Çev. Fuat Aydın). İstanbul: Ataç Yayınları. Eliade, Mircea, (1999). Şamanizm. (Çev. İsmet Birkan). Ankara: İmge Kitabevi. Eliade, Mircea, (2005). Dinler Tarihi. İnançlar ve İbadetlerin Morfolojisi. (Çev. Mustafa Ünal). Konya: Serhat Kitabevi. Giddens, Anthony, (1994). Modernliğin Sonuçları. (Çev. Ersin Kuşdil). İstanbul: Ayrıntı Yayınları. Gömeç, Sadettin, (1998). “Şamanizm ve Eski Türk Dini”. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 4(4), 38-52. Hefner, Robert W. (2009). “Religion and Modernity Worldwide”. Peter B. Clarke (der.), The Oxford Handbook of The Sociology of Religion. New York: Oxford University Press. Hoppal, Mihaly, (2003). “Postmodern Çağda Şamanizm”. (Çev. Mustafa Arslan). Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 3(4), 139-148. İnan, Abdülkadir, (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Kadyrov, Mederbek, (2014). “Kırgızistan’da Ceditçilerin Eğitim Alanındaki Faaliyetleri”. Dini Araştırmalar, 17(45), 159-172. Karayev, Ömürkul, (1968). Arabskiye i Persidskiye İstoçniki IX-XII vv. o Kirgizah i Kirgizii. Frunze: İzdatelstvo İlim. Karayev, Ömürkul, (2008). Türkler ve Kağanlıkları. (Çev. Mustafa Kalkan). İstanbul: Bilge Kültür Sanat. Kırgızistan İstatistik Kurumu, (2016). Kırgızstan Tsifralarda. Statistikalık Jıynak. Bişkek. Koç, Adem, (2015). “Güruh-ı Naci’nin Saçlı Bacıları: Alevi-Bektaşi İnanç Sisteminde Kadın Olmak”. Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, 7(12), 126-145. Kösoğlu, Nevzat, (1990). Türk Dünyası Tarihi ve Türk Medeniyeti Üzerine Düşünceler. İstanbul: Ötüken Neşriyat A.Ş. Kurt, Abdurrahman, (2011). Din Sosyolojisi. Bursa: Dora Yayınları. Meriç, Nevin, (2005). Değişen Kentte Dini Hayat. İstanbul: Kapı Yayınları. Moğolların Gizli Tarihi [1240], (1986). Çeviren Ahmet Temir. Ankara: Türk Tarih Kurumu. Ott, Eleanor, (2001). “Shamans and Ethics in a Global World”. Jeremy Narby ve Francis Huxley (der.), Shamans Trough Time: 500 Years On The Path To Knowledge. London: Thames & Hudson. Ömüralıoğlu, Çoyun, (1994). Teñircilik. Bişkek. Perrin, Michel, (2001). Şamanizm. (Çev. Bülent Arıbaş). İstanbul: İletişim Yayınları. Poyarkov, F. (1894). “İz Oblasti Kirgizskih Verovaniy”, Etnografiçeskoye Obozreniye, 11(3), ss. 21-44. Moskova. Ritzer, George, (2014). Klasik Sosyoloji Kuramları. (Çev. Himmet Hülür). Ankara: De Ki Yayınları. Roux, Jean-Paul, (1994). Türklerin ve Moğolların Eski Dini. (Çev. Aykut Kazancıgil). İstanbul: İşaret Yayınları. Sarıgulov, Dastan, (2001a). Teñirdin Colunan Adaşkan Adam. Bişkek. Sarıgulov, Dastan, (2001b). Ulutun Unutkan Urpaktar. Bişkek. Sarıgulov, Dastan, (2004). Iyman Sabagı. Bişkek. Vitebsky, Piers, (2001). “Shamanism and The Rigged Marketplace”. Jeremy Narby ve Francis Huxley (der.), Shamans Trough Time: 500 Years On The Path To Knowledge. London: Thames & Hudson. Weber, Max, (1999). Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu. (Çev. Zeynep Gürata). Ankara: Ayraç Yayınevi. Yudahin, K. K. (1985). Kirgizsko-Russkiy Slovar, 2. Cilt. Moskova: İzdatelstvo “Sovetskaya Entsiklopediya.” Zeland, N. (1885). Kirgizı. Etnologiçeskiy Oçerk. Zapiski Zapadno-Sibirskogo Otdela Russkogo Geografiçeskogo Obşestva. Ziya Gökalp, (1991). Türk Uygarlığı Tarihi. (Hazırlayan Yusuf Çotuksöken). İstanbul: İnkılap Kitabevi.