Caucasus Islamic Army's Baku Rescue in Ottoman Press

Yıl 2019, Sayı: 64, 385 - 408, 31.01.2019

İlyas Ak

https://doi.org/10.14222/Turkiyat4022

Öz

The First World War, which began in July 1914, was completed in 1918. The inevitable end of war at the beginning of 1918 have begun to consider and implement alternative plans for salvation. War minister Enver Pasha also predicted that the war was about to end in March 1918. Despite several reactions, he established Caucasian İslam army, consisted of about 20 thousand soldiers and entirely Muslims depending on eastern army group.

Enver Pasha noticed the salvation in the East against the possibility of losing the First World War and in order to provide rescue of country through this army, he constituted a distinguished troop by putting his brother Nuri Pasha in charge. Enver Pasha wanted to rescue Azerbaijan and Dagestan from Russian occupation and to opened the way for their connection with Central Asia. The Caucasian Islamic Army which was established for this purpose won Baku Battle and entered Baku on 15 September 1918. After the capture of Baku, the Ottoman army also provided military support to the North Caucasus Republic, which was established in Daghestan. 

The course of the war justified Enver Pasha and the Ottoman State had to ask for a truce because it could not stop the English on the Syrian-Palestinian side. According to the Mondros Armistice, which was signed after the request of the Ottoman State, The Ottoman Army was asked to withdraw from its borders before the war. On this request, most of the soldiers in the Caucasian Islamic Army withdrew to the Eastern Anatolia and joined the 15th Corps. 

In this study; We will aim to bring light, what exactly was Enver Pasha’s purpose in establishing the Caucasian Islamic Army, how responded the government dignitaries the effect of the Caucasus Islamic Army in the recovery of Baku; and on the Caucasus front, the Ottoman Empire which the issues were conflicted with the its allies Germany, it was reflection the Ottoman public opinion through the periodicals such as Ikdam, Sabah, Tasvir-i Efkar, Vakit, Zaman, and making use of archival documents.

Anahtar Kelimeler

Press, Caucasus Islamic Army, Baku, First World War, Caucasus.

Osmanlı Basınında Kafkas İslam Ordusu’nun Bakü’yü Kurtarması

Öz

1914 yılının Temmuz ayında başlayan Birinci Dünya Savaşı 1918 yılında bitmiştir. 1918’in başlarında bu savaşın artık son bulacağını öngören bazı liderler, kurtuluş için farklı seçenekler aramaya ve uygulamaya başlamışlardır. Harbiye Nazırı Enver Paşa da muhtelif tepkilere rağmen Mart 1918’de tamamı Müslümanlardan oluşan ve Doğu Ordular Grubu’na bağlı yaklaşık yirmi bin er ve erbaştan oluşan Kafkas İslam Ordusu’nu kurmuştur. 

Enver Paşa, Birinci Dünya Savaşı’nı kaybetme ihtimaline karşı, kurtuluşu Doğu’da görmüş ve vatanın kurtarılmasını da bu ordu aracılığıyla sağlamak istemiştir. Kardeşi Nuri Paşa’yı da bu ordunun başına getirmiştir. Enver Paşa, Rus işgali altında bulunan Azerbaycan ve Dağıstan’ı kurtararak Orta Asya ile olan bağlantısının önünü açmak istiyordu. Bu amaçla kurulan Kafkas İslam Ordusu, Bakü Muharebesi’ni kazanarak 15 Eylül 1918’de Bakü’ye girmiştir. Bakü ele geçirildikten sonra Osmanlı Ordusu ileri harekâtla Dağıstan’da kurulmuş olan Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’ne askeri destek de sağlamıştır.

Savaşın gidişatı Enver Paşa’yı haklı çıkarmış ve Osmanlı Devleti, Suriye-Filistin Cephesi’nde İngilizleri durduramadığı için ateşkes istemek zorunda kalmıştır. Osmanlı Devleti’nin isteği üzerine imzalanan Mondros Mütarekesi’ne göre, Osmanlı Ordusu’nun savaştan önceki sınırlarına çekilmesi istenmiştir. Bu istek üzerine Kafkas İslam Ordusu’ndaki askerlerin çoğu Doğu Anadolu’ya çekilerek, 15. Kolorduya katılmıştır. 

Bu çalışmada, İkdam, Sabah, Tasvîr-i Efkâr, Vakit, Zaman gazetelerinden ve arşiv belgelerinden faydalanılarak, Enver Paşa’nın Kafkas İslam Ordusu’nu kurmaktaki amacının tam olarak ne olduğu, Kafkas İslam Ordusu’nun Bakü’yü kurtarması ve yarattığı etkinin Türk basınına yansıması; Kafkasya Cephesi’nde Osmanlı Devleti’nin müttefiki olan Almanya ile hangi konularda anlaşmazlık yaşayarak savaşın eşiğine geldiği ve bunun Osmanlı basınına nasıl yansıdığı aydınlatılmaya çalışılmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Basın, Kafkas İslam Ordusu, Bakü, Birinci Dünya Savaşı, Kafkasya

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) BOA, DH. EUM. SSM. (Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Seyru Sefain Müdüriyeti) Gazeteler İkdam Sabah Vakit Tasvîr-i Efkâr Zaman Araştırma ve İnceleme Eserleri Armaoğlu, Fahir, 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi 1789-1914, Timaş Yayınları, İstanbul, 2013. Atnur, İbrahim Ethem, “Kafkas İttihad Terakkî Fırkası ve Programı”, Sosyal Bilimler Dergisi, S. 15, 2006, 39-61. Bal, Halil, “Birinci Dünya Savaşı Sonunda Kafkas Cephesi ve Osmanlı Devleti’nin Ermeni Siyaseti”, Kafkas İslam Ordusu ve Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin Oluşumu, (Ed. Mehmet Rıhtım- Mehman Süleymanov), Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 2012,ss. 57-79. Cengizer, Altay, Adil Hafızanın Işığında, Doğan Kitap, İstanbul 2014. Erkan, Süleyman, “Savaş ve Barış Bağlamında XIX. Yüzyıl Uluslararası İlişkileri’nin Özellikleri”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22, 2010, ss. 97. Çolak, Mustafa, Alman İmparatorluğu’nun Doğu Siyaseti Çerçevesinde Kafkasya Politikası (1914- 1918), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2006. Çolak, Mustafa, “İttifaktan İhtilafa: Kafkasya Üzerinde Osmanlı-Alman Mücadelesi (1917-1918)”, Kafkas İslam Ordusu ve Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin Oluşumu, (Ed. Mehmet Rıhtım- Mehman Süleymanov), Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 2012,ss. 141-168. Çolak, Mustafa, “Osmanlı-Alman Rekabeti Çerçevesinde Kafkas Müslümanlarının Bağımsızlığı ve Bakü Meselesi (1917-19189”, History Studies: International Journal of History, C. 6, S. 1, 2014, ss. 27-43. Çolak, Mustafa, Komitenin Ruhu Talat Paşa, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2018. Görgülü, İsmet, On Yıllık Harbin Kadrosu 1912-1922, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014. Gündoğdu, Raşit, Adıgüzel, Niyazi ve Önal Faruk, Kâmûs-ı Türkî, İdeal Kültür&Yayıncılık, İstanbul 2017. Hacısalihoğlu, Mehmet, Jön Türkler ve Makedonya Sorunu (1890-1918), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2008. Hanilçe, Murat ve Ak, İlyas, “İstanbul Gazetelerinin Başyazarlarının Kaleminden 31 Mart Vak’ası Öncesi ve Sonrası”, Stratejik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2 (3), 2018, ss. 1-31. Karaköse, Nejdet, Askeri, Siyasi ve Silah Sanayicisi Kişiliği İle Nuri Paşa (Killiğil), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, İzmir 2010. Kaşıyuğun, Ali, Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı Devleti’nin İttifak Arayışları ve I. Dünya Savaşına Girişi (1911-1914), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş 2014. Kaşıyuğun, Ali ve Çolak, Mustafa, “Savaş ve Propaganda: Birinci Dünya Savaşı’nda Alman Propagandası”, History Studies: International Journal of History, C. 6, S. 5, 2014, ss. 157-176. Kazımzade, Firuz, Transkafkasya İçin Mücadele 1917-1921, Tarih & Kuram Yayınları, İstanbul 2016. Kılıç, Selami, “Birinci Dünya Savaşı’nda Almanya’nın Kafkas Halklarını Rusya’ya Karşı Ayaklandırma Girişimleri”, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 62, 2018, 481-508. Kılıç, Selami, Ermeni Sorunu ve Almanya Türk-Alman Arşiv Belgeleriyle, Kaynak Yayınları, İstanbul 2003. Kılıç, Selami, “1917-1918’de Kafkasya’daki Bazı Siyasi ve Askeri Gelişmelerin Işığı Altında, Bağımsızlık Yolundaki Gürcistan ve Berlin Gücü Komitesi’nin Bu Konudaki Çalışmaları”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 4, 1996, 19-51. Kürkçüoğlu, Erol, 1918-1920 Türkiye Azerbaycan İlişkileri, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Erzurum 1994. Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Arkadaş Yayınevi, Ankara 2013. Ludendorff, Erich, Birinci Dünya Savaşı’nda Gördüklerim ve Yaşadıklarım, Dün Bugün Yarın Yayınları, İstanbul 2014. MacMillan, Margaret, Barışa Son Veren Savaş, Çev.: Belkıs Çorakçı Dişbudak, Alfa Yayınları, İstanbul 2014. Ortaylı, İlber, İkinci Abdülhamit Döneminde Osmanlı İmparatorluğunda Alman Nüfuzu, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1981. Qasımlı, Musa, “İngiliz Gazeteci Scotland Liddel Kafkas İslam Ordusu’nun Bakü’yü Kurtarması ve Nuri Paşa Hakkında”, Uluslararası Birinci Dünya Savaşı’nın 100. Yılı Sempozyumu Bildirileri Kitabı, C.1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2017, ss. 317-325. Rıhtım, Mehmet ve Tekleli, Minahanım, “Kafkas İslam Ordusu Kronolojisi”, Kafkas İslam Ordusu ve Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin Oluşumu, (Ed. Mehmet Rıhtım- Mehman Süleymanov), Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 2012, ss. 670-712. Sarı, Mustafa, “Kafkas Murahhaslarının İstanbul Seyahati ve Kafkasya Cephesi (1918)”, Kafkasya Çalışmaları-Sosyal Bilimler Dergisi, C. 1, No. 2, 2016, ss. 75-99. Sarı, Mustafa, Türkiye Kafkasya İlişkilerinde Batum (1917-1921), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2017. Süleymanov, Mehman, “Kafkas İslam Ordusu’nun Teşkili ve Faaliyetleri”, Kafkas İslam Ordusu ve Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin Oluşumu, (Ed. Mehmet Rıhtım- Mehman Süleymanov), Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 2012,ss. 205-237. Toprak, Zafer, İttihat-Terakki ve Cihan Harbi Savaş Ekonomisi ve Türkiye’de Devletçilik 1914-1918, Kaynak Yayınları, İstanbul 2016. Topuz, Hıfzı, Türk Basın Tarihi, Gerçek Yayınevi, İstanbul 1973. Topuz, Hıfzı, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul 2003. Yerasimos, Stefanos, Milliyetler ve Sınırlar Balkanlar, Kafkasya ve Orta-Doğu, İletişim Yayınları, İstanbul 2010. Yüksel, Mevlüt, “27 Ağustos 1918 Tarihli Sovyet Rusya-Almanya Antlaşması ve Azerbaycan Petrollerinin Paylaşılması Meselesi”, II. Uluslararası Kafkasya Tarih Sempozyumu (15-17 Ekim 2008) Bildirileri, Kars 2008, ss. 449-461.