Career Steps of The Mudarrises in The Ottoman Ilmiye Institution (According to The Tariq Daybook of 1245/1829)

Yıl 2019, Sayı: 65, 265 - 287, 31.05.2019

Cihan Kılıç

https://doi.org/10.14222/Turkiyat4122

Öz

In the Ottoman Empire, the teaching task of the ilmiye organization was carried out by the professors (mudarris). The mudarrises, who were involved in the state organization since the foundation of the state, followed a specific system not seen in the previous Islamic states, during involving in the class of ilmiye as well as rising within this class. In this system, the appointments of the mudarrises were carried out by the Qadi-asker (Kadıasker) and the Shaykh al-islam (Şeyhülislam). The appointments made by the Şeyhülislam were divided into twelve classes and recorded in their notebooks. These notebooks, called tarîk, are important in that they include high level appointments to the ilmiye organization. This study examines the mudarris appointments of twelve classes assigned by the Şeyhülislam in the early 19th Century. According to the information obtained from the notebooks, it was understood that being a member of an ulama family in enrolling in the ilmiye organization and advancing to senior positions provided a great convenience; however, belonging to an ulama family did not have any effect for the period of service required to advance from one degree to another.

Anahtar Kelimeler

Mudarris, Ilmiye, Ulama, Tarîk Notebooks, Şeyhülislam (Shaykh al-islam)

Osmanlı İlmiye Teşkilatında Müderrislerin Merâtibi (1245/1829 Tarihli Tarîk Defterine Göre)

Öz

Osmanlı Devleti’nde ilmiye teşkilatının tedris görevi müderrisler aracılığı ile ifa edilmiştir. Devletin kuruluş aşamasından itibaren devlet teşkilatında yerini alan müderrisler, gerek ilmiye sınıfına dâhil olmada ve gerekse bu sınıf içerisinde yükselmede kendine has daha önceki İslam devletlerinde görülmeyen bir sistem takip etmişlerdir. Bu sistemde müderris atamaları Kadıasker ve Şeyhülislam tarafından gerçekleştirilmiştir. Şeyhülislam tarafından gerçekleştirilen atamalar on iki sınıfa ayrılarak tarîk defterlerine kaydedilmiştir. Tarîk defterleri ilmiye teşkilatına gerçekleştirilen üst düzey atamaları içermesi bakımından önem arz etmektedir. Bu çalışmada XIX. yüzyılın başında Şeyhülislamlık tarafından gerçekleştirilen on iki dereceye ait müderris atamaları konu edilmiştir. Defterlerdeki atamalar karşılaştırmalı olarak incelemeye tabi tutulmuştur. Defterlerden edinilen bilgiye göre ilmiye teşkilatına girmede ve üst düzey kadrolara ulaşmada bir ulemâ ailesine mensup olmanın önemli bir kolaylık sağladığı ancak bir dereceden diğerine yükselmek için gereken hizmet süresinde ulemâ ailesine mensup olmanın etkili olmadığı anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Müderris, İlmiye, Ulemâ, Tarîk Defteri, Şeyhülislam

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri İstanbul Müftülüğü Bâb-ı Meşîhat Şeyhülislâmlık Arşivi; Şeyhülislam Tarîk Defterleri: 13/1; Anadolu Kadıaskerliği Ruznamçe Defterleri: 435/1, 436/2, 437/3, 438/4, 439/5 Nuruosmaniye Kütüphanesi: Anadolu Kadıaskerliği Ruznamçe Defterleri Eski kayıt: 5193/13 Basılı Eserler ve İncelemeler Abdurrahmân Abdî Paşa Kanunnâmesi, haz. H. Ahmet Arslantürk, Okur Kitaplığı Yay., İstanbul 2012. Ahıshalı, Recep, “Ruûs”, DİA, c. 35, İstanbul 2008, s. 272-273. Akgündüz, Hasan, Klasik Dönem Osmanlı Medrese Sistemi (Amaç, Yapı, İşleyiş), Ulusal Yayınları, İstanbul 1997. Alan, Ercan, “Yeni Bir Belgeye Göre XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Rumeli Medreseleri ve Müderrisleri”, Turkish Studies, 12/1, 2017, 1-32. Alan, Ercan, “Yeni Bir Belgeye Göre Bursa Müderrislerinin Gelirleri”, Iğdır Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 16, Ekim 2018, s. 209-226. Alan, Ercan; Atçıl, Abdurrahman, XVI. Yüzyıl Osmanlı Ulema Defterleri, Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, Ankara, 2018, s. 21-23. Alan, Ercan, “Arşiv Kaynağı Olarak Kadıasker Ruznamçelerinin Medreseler ve Müderrisler Açısından Önemi”, Osmanlı Medreseleri: Eğitim, Yönetim ve Finans, Mahya Yayınları, İstanbul, 2018, s. 233-248. Âşık Paşazâde, Tevârîh-i Âl-i Osmân (Osmanoğullarının Tarihi), haz. Kemal Yavuz, M.A. Yekta Saraç, Gökkubbe Yay., İstanbul, 2007. Aydın, Bilgin; Günalan, Rıfat, “Ruus Defterlerine göre XVI. Yüzyılda Osmanlı Müderrisleri”, Osmanlıl’nın İzinde Prof. Dr. Mehmet İpşirli Armağanı c. 1, Timaş Yay., İstanbul 2013, s. 155-191. Aydın, Bilgin; Günalan, Rıfat, “XVI. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Mevleviyet Kadıları”, Prof. Dr. Şevki Nezihi Aykut Armağanı, Etkin Kitaplar Yay., İstanbul 2011, s. 19-34. Beyazıt, Yasemin, Osmanlı İlmiye Mesleğinde İstihdam (XVI. yüzyıl), TTK, Ankara 2014. Demir, Abdullah, Şeyhülislam Ebussuud Efendi Devlet-i Aliyye’nin Büyük Hukukçusu, Ötüken Yayınları İstanbul 2006. Hezarfen Hüseyin Efendi, Telhîsü’l-Beyân Fî Kavânîn-i Âl-i Osmân, haz. Sevim İlgürel, TTK, Ankara 1998. Hızlı, Mefahil, “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”, Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, c.17, S.1, Bursa 2008, s. 25-46. İlmiye Salnamesi (Osmanlı İlmiye Teşkilatı ve Şeyhülislamlar), Haz. Seyit Ali Kahraman, Ahmed Nezih Galitekin, Cevdet Dadaş, İşaret Yay., İstanbul 1998. İpşirli, Mehmet, “Abdülvehhâb Efendi, Yâsîncizâde”, DİA, C. 43, Ankara, 2013, s. 285-286. İpşirli, Mehmet, “Ahmed Reşid Efendi”, C. 2, DİA, 1989, s.122-123. İpşirli, Mehmet, “Kadızâde Mehmed Tâhir”, DİA, C. 24, İstanbul 2001, s. 97-98. Kânûnnâme-i Âl-i Osman, haz. Abdulkadir Özcan, Kitabevi, İstanbul 2003. Kazıcı, Ziya, Osmanlı’da Eğitim Öğretim, Bilge Yayıncılık, İstanbul 2004. Kılıç, Cihan, Osmanlı İlmiye Teşkilatında İstihdam ve Hareket (Anadolu Kadıaskerliği Örneği), Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ens., Ankara 2017. Müstakımzade Süleyman Saadeddin, Devhat ül-Meşayih Osmanlı Şeyhülislamlarının Biyografileri, Çağrı Yayınları, İstanbul 1978. Ocak, Ahmet Yaşar, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler 15-17. Yüzyıllar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Eylül 2014. Shefer-Mossensohn, Miri, Osmanlı’da Bilim Kültürel Yaratı ve Bilgi Alışverişi, Çev. Kübra Oğuz, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2018. Taşköprülüzâde, eş-Şakâiku’n-Numaniyye fi Ulemî’d-Devleti’l-Osmâniyye, Çev. Muharrem Tan, İz Yayıncılık, İstanbul 2007. Tekeli, İlhan; İlkin, Selim; Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, TTK, Ankara 1999. Unan, Fahri, Kuruluşundan Günümüze Fâtih Külliyesi, TTK, Ankara 2003. Unan, Fahri, “Paye” , DİA, c. 29, Ankara 2004, s. 193. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin İlmiyye Teşkilatı, TTK, Ankara 2014. Pakalın, Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c.3, MEB Yay., İstanbul 1993