I. Dünya Savaşı Sırasında Sırbistan ile Osmanlı Devleti Arasında Yaşanan Tabiiyet Sorunlarına Dair Bazı Tespitler

Yıl 2019, Sayı: 65, 363 - 379, 31.05.2019

Feyza Kurnaz Şahin

https://doi.org/10.14222/Turkiyat4021

Öz

Çalışmanın amacı I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı Devleti ile Sırbistan arasında yaşanan tabiiyetle ilgili sorunları irdelemek olarak tanımlanır. Bilindiği gibi Osmanlı Devleti Balkan savaşları sonrasında geniş ölçüde toprak ve nüfus kaybına uğramıştır. Bunun sonucunda kaybedilen topraklardaki Müslüman ahalinin bir kısmı Osmanlı topraklarına göç ederken, diğer bir kısmı ise mevcut topraklarda yaşamaya devam etmiştir. Savaşın ardından Balkan Devletleri ile imzalanan antlaşmalarla hem sınır meseleleri halledilmeye çalışılmış hem de Osmanlı Devleti’nin kaybettiği topraklarda kalan Müslümanların hukukunu korumaya yönelik esaslar tespit edilmiştir. Bu kapsamda Müslümanların tabiiyet, mülkiyet, askerlik, din ve ibadet özgürlüklerinin uluslararası alanda garanti edilmesi için çaba harcanmıştır. Osmanlı Devleti, Balkan savaşları sonrasında Sırbistan’a da toprak bıraktığı için iki ülke arasında imzalanan 14 Mart 1914 tarihli İstanbul Antlaşması gereğince Müslümanların hukuku korunmaya ve iki devlet arasında yaşanan tabiiyet sorunları çözüme ulaştırılmaya çalışılmıştır. Sırbistan’da kalan Müslüman nüfus ile Sırbistan uyruklu olup Osmanlı Devleti topraklarında ikamet eden Sırp nüfus için tabiiyet seçimi belli esaslara bağlanmıştır. Ancak antlaşmalarda yer alan esaslar taraf devletlerin izledikleri politika ve uygulamalar neticesinde tam anlamıyla yerine getirilmemiştir. Bunda Balkan savaşlarının hemen ardından I. Dünya savaşının başlamasının etkisi büyüktür. Özellikle Osmanlı Devleti ile Sırbistan’ın rakip taraflarda yer alması tabiiyet meselelerinin çözümünde yaşanan sıkıntıları artırmıştır. Çalışmada temel olarak Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgelerinden, Harice Nezareti tabiiyet talimatnamelerinden ve telif eserlerden faydalanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Balkan Savaşları, I. Dünya Savaşı, Sırbistan, Osmanlı Devleti, Tabiiyet

Kaynakça

• 1) Arşiv Belgeleri The National Archives UK The National Archives UK, Foreign Office (FO), 881/10523, Turkey Annual Report (TAR), 1913, s. 1-41. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Kalem-i Umumî Müdüriyeti (DH.EUM.KLU.), 2/24. Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti 5. Şube (DH.EUM.5.ŞB.), 5/20. Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Ecanib Kalemi (DH.EUM.ECB.), 21/35, 1-10. Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Mektubî Kalemi (DH.EUM.MTK.), 77/4. Dâhiliye Nezareti İdâre Evrakı (DH.İD.), 61/-2/53; 61/-2/60; 61/-2/63. Dâhiliye Nezareti İdâre-i Umumiye Ekleri (DH.İ.UM.EK.), 112/55. Dâhiliye Nezareti İdare-i Umumiye Kalemi (DH.İ.UM.), 29/-1/71; 29/-2/48; 29/-2/5; 29/-2/83; E88/11. Dâhiliye Nezareti Kalem-i Mahsûs Müdüriyeti Belgeleri (DH.KMS.), 20/60. Dâhiliye Nezareti Mebânî-i Emiriye ve Hapishaneler Müdüriyeti (DH.MB.HPS.), 154/81. Dâhiliye Nezareti Mebânî-i Emîriye ve Hapishaneler Müdüriyeti Müteferrik (DH.MB.HPS.M.), 12/37. Dâhiliye Nezareti Sicill-i Nüfus Tahrirat Kalemi, (DH.SN.THR.), 64/79; 87/55-1-2. Dâhiliye Nezareti Umûr-ı Mahalliye-i Vilayât Müdüriyeti (DH.UMVM.), 123/106. Hariciye Nezareti İstişare Odası (HR.HMŞ.İŞO.), 36/5. Meclis-i Vükelâ Mazbataları (MV.), 207/25-1.1. 2) Yayımlanmış Belgeler Düstur. (1336). Tertip II. C. VII, Dersaâdet: Matbaa-i Amire. Muahedename. (1330/1914). Devlet-i Âliye-i Osmaniye ile Sırbiye Devleti arasında 1-14 Mart tarihinde İstanbul’da Akd Olunan Muahedenamedir, İstanbul: Matbaa-i Amire. Talimatname. (1330/1914). Hâriciye Nezâreti, Dersaâdette Akd Edilen Devlet-i Âliye-Sırbistan Muâhedenamesi Ahkâmı Mucibince Tatbik ve Takib Olunacak Olan Tabiiyet Mesailesine Dair Devlet-i Âliye Şehbenderlerine Tebliğ ve İrsal Olunacak Talimatnamedir, Dersaâdet: Matbaâ-i Osmaniye. 3) Araştırma Eserleri Ağanoğlu, H. Yıldırım. (2001). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Balkanlar’ın Makus Talihi Göç, İstanbul: Kum Saati Yayınları. Arslan, Sezer. (2008). Balkan Savaşları Sonrası Rumeli’den Türk Göçleri ve Osmanlı Devleti’nde İskânları, Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ashmead - Bartlett, E. (2014). Türklerin Rumeli’ye Vedası, (Çev. G. Şengün- H. Büşra Yavuz), 2. Baskı, İstanbul: İz Yayıncılık. Bayur, Yusuf Hikmet. (1991). Türk İnkılap Tarihi, C. II, Kısım II, Üçüncü Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. Büyükbaş, Hakkı. (2013). “Kimlik, Güç ve Dış Politika:1912-13 Yıllarında Rusya’nın Balkan Politikası Üzerine Bir Analiz”, Akademik İncelemeler Dergisi, C. 8, S. 1, s. 245-276. Dilek, Mehmet Sait. (2004). “Sırp-Hırvat-Sloven Krallığı (Yugoslavya) ile Diplomatik İlişkilerin Kurulması ve Kral Alexander Karadjordjevic Gözüyle Mustafa Kemal Atatürk ve Türkiye”, Journal of Atatürk, 4 (2) 267-278. Erim, Nihat. (1953). Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, (Osmanlı İmparatorluğu Antlaşmaları), C. 1, Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fak. Yayınları. Hall, Richard C. (2003). Balkan Savaşları 1912-1913, (Çev. Mehmet Tanju Akad) İstanbul: Homer Yayınları. Kaya, Mehmet. (2013). “Balkan Savaşları Sırasında Anadolu’ya Göçler ve Karşılaşılan Sorunlar”, History Studies, C. 5, S. 6, (Kasım), s. 1-16. Kodaman, Bayram. (1993). “1876-1920 Arası Osmanlı Siyasi Tarihi”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, (Redaktör Hakkı Dursun Yıldız), 12, İstanbul: Çağ Yayınları, s. 19-282. Kurnaz Şahin, Feyza. (2015). “Balkan Savaşları Sonrasında Osmanlı Devleti’nin Kaybettiği Topraklardaki Müslümanları Korumaya Yönelik Hukukî Düzenlemeler”, Balkanlar’da Osmanlı Mirası ve Defter-i Hâkânî, C. I, (Edt. A. Temizer-U. Özcan), İstanbul: Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, s. 143-166. Okur, Mehmet. (2006). “Balkan Savaşları”, Balkanlar El Kitabı, C. I, Edt. O. Karatay-B.A. Gökdağ, Ankara: Karam-Vadi Yayınları, 612-624. Ökçün, Gündüz. (1961). “Bazı Türk Antlaşmalarına Göre Toprak Kazanma ve Kaybetmenin Yurttaşlık Üzerine Etkisi”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C. XVI, Nr. 1, (1 Mart), s. 221-244. Özkan, Ayşe. (2014). “I. Dünya Savaşı’nda Sırbistan’ın Müslümanlara Karşı Tutumu”, Gazi Akademik Bakış, C. 7, S. 14, (Yaz), s. 49-70. Özkan, Ayşe. (2015). “I. Dünya Savaşı Sırasında Sırbistan’dan Osmanlı Devletine Göçler ve Tabiiyet Sorunu”, 100. Yılında I. Dünya Savaşı Uluslararası Sempozyumu, (Yay. Haz. A. Yavuz Akengin, S. Koçarslan), Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, s. 347-368. Özkan, Ayşe. (2016). “Balkan Savaşları’nda Sırpların Müslümanlara Yönelik Gayri İnsanî Uygulamaları”, Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl 8, S. 15, (Nisan), s. 23‐54. Sancaktar, Caner. (2011). “Balkanlar’da Osmanlı Hâkimiyeti ve Siyasal Mirası”, Ege Stratejik Araştırmalar Dergisi, C. 2, S. 2, s. 27-47. Serbestoğlu, İbrahim. (2013). “Balkan Savaşları ve Tabiiyet Sorunu”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXVIII/2, s. 471-486. Serbestoğlu, İbrahim. (2014). Osmanlı Kimdir? Osmanlı Devleti’nde Tabiiyet Sorunu, İstanbul: Yeditepe Yayınevi. Sezer Feyzioğlu, Hamiyet. (2016). Hatıraların Işığında Balkan Savaşları, DTCF Dergisi, 56.2, s. 200-213. Škrijelj, Redžep. (2015). “Birinci Dünya Savaşı’nda Sırbistan Krallığı Müslümanları”, 100. Yılında I. Dünya Savaşı Uluslararası Sempozyumu, (Yay. Haz. A. Yavuz Akengin, S. Koçarslan), Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, s. 871-895. Şahin, Gürsoy. (2016a). “I. Dünya Savaşı Sırasında Osmanlı Devleti ile Sırbistan Arasındaki Siyasî Sorunlara Dair Bazı Tespitler (1914-1918)”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 18, S. 2, (Aralık), s. 269-286. Şahin, Gürsoy. (2016b). “Impact of World War I on The Muslim Population of Serbia”, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, C. 3, S. 5, s. 71-81. Temizer, Abidin. (2014). “İkinci Balkan Savaşı’nda Romanya”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 7, S. 31, s. 403-413. Uçarol, Rifat. (2005). Siyasi Tarih (1789-2010), 4. Baskı, İstanbul: Filiz Kitabevi Yayınları. Yıldırım, Seyfi. (2012). “Balkan Savaşları ve Sonrasındaki Göçlerin Türkiye Nüfusuna Etkileri”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, (CTAD), S. 16, Yıl 8, (Sonbahar), s. 75-92.