The Interrogative Particle “-mI/-mU” in Turkish

Yıl 2019, Sayı: 66, 309 - 330, 15.09.2019

Şahap Bulak

https://doi.org/10.14222/Turkiyat4196

Öz

Derivational affixes and endings in Turkish come to the either verb or noun stems. In other words, an ending does not come to both noun and verb bases. Yet, the only ending that comes to both is the interrogative particle. İt stands out with this feature. This study seeks to examine the history of the “mu” preposition and its use and ending processes in modern Turkish written languages. To do this, first of all information has been given related to the history and usage of the relevant “-mI/-mU” particle in Gokturk Turkish, Old Uighur Turkish, Karakhanid Turkish, Khorezm Turkish, Kipczak Turkish, Chagatay Turkish and Old Anatolian Turkish. Afterwards, through a comparison of similar and different aspects of the particle between forms in historical and modern written languages, we have made some inferences related to whether the particle is a preposition or an ending. Thus, information has been given related to the historical development of the interrogative preposition/ending, its qualities, its usage in historical and modern written languages, its categorical position and syntactic position

Anahtar Kelimeler

Turkish, prepositions, endings, interrogative, interrogative particle

Türkçede “-mI/-mU” Soru Unsuru

Öz

Türkçede yapım ve çekim ekleri, esasen ya fiil kök ve gövdelerine ya da isim kök ve gövdelerine gelir. Yani bir ek, hem isim tabanlarına hem de fiil tabanlarına gelmez. Sadece soru eki hem isim hem de fiil tabanlarına gelir. Bu özelliğiyle soru eki, diğer eklerden ayrılır. Bu çalışmada Türkçede soru unsuru olarak kullanılan “mu” edatının tarihî ve çağdaş Türk yazı dillerindeki kullanımı ve ekleşme süreçleri incelenmiştir. Bunun için öncelikle Türkçenin tarihî yazı dilleri olan Köktürk Türkçesi, Eski Uygur Türkçesi, Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi, Kıpçak Türkçesi, Çağatay Türkçesi ve Eski Anadolu Türkçesinde kullanılan “-mI/-mU” soru unsuru, bu yazı dillerine ait metinlerden alınan örnekler ışığında ele alınarak tarihî gelişim süreci ve çağdaş yazı dillerindeki kullanımı hakkında bilgi verilmiştir. Daha sonra tarihî ve çağdaş yazı dillerindeki şekilleri arasındaki benzer ve farklı yönleri bakımından bir karşılaştırma yapılarak söz konusu soru unsurunun kategorik durumu, imlası ve söz dizimsel yeri mercek altına alınmıştır. Böylece söz konusu soru unsurunun tarihî gelişimi, nitelikleri, tarihî ve çağdaş yazı dillerindeki kullanımı, kategorik durumu, imlâsı ve söz dizimsel yeri hakkında birtakım çıkarımlarda bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Türkçe, edatlar, ekler, soru edatı, soru eki

Kaynakça

• Akalın, Mehmet (1998). Tarihî Türk Şiveleri, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara. Akalın, Şükrü Haluk (1990). Ebü’l-Hayr-ı Rumî, Saltuk-nâme, 3 Cilt, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. Al-Turk Gülhan (2006). Et-Tuhfetü'z-Zekiyye fil-Lugati't Türkiyye Üzerine Bir Dil İncelemesi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara. Arat, R. Rahmeti- Temir, Ahmet (1976). “Türk Şivelerinin Tasnifi” Türk Dünyası El Kitabı, Ankara. Arat, Reşid Rahmeti (1947). Kutadgu Bilig I, Metin” İstanbul. Arat, Reşid Rahmeti (1959). Yusuf Has Hacib-Kutadgu Bilig II, Tercüme” Ankara. Arat, Reşit Rahmeti (1992). Atabetü’l-Hakayık/Edib Ahmed B. Mahmud Yükneki, Ankara. Argunşah, Mustafa (2014). Çağatay Türkçesi, Kesit Yayınları, İstanbul. Arıkoğlu, Ekrem (2007a). Hakas Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed.Ahmet Bican Ercilasun, Akçağ Yayınları, Ankara, s.1085-1148. Arıkoğlu, Ekrem (2007b). Tuva Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed.Ahmet Bican Ercilasun, Akçağ Yayınları, Ankara, s.1149-1228. Ata Aysu (1997a). Kısasü’l Enbiyâ I (Giriş-Metin-İnceleme), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Ata Aysu (1997b). Kısasü’l Enbiyâ II (Dizin-Sözlük), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Ata Aysu (2014). Çağatay Türkçesinin İlk Devresi Harezm – Altınordu Türkçesi, Ankara Üniversitesi Yayınevi, Ankara. Atalay, Besim (1945). Et-Tuhfet-üz-Zekiyye- Fil-Lugat-it-Türkiyye, İstanbul. Atalay, Besim (1999). Divanü Lügati’t-Türk Tercümesi I-II-III-IV, TDK Yayınları. Ankara. Banguoğlu, Tahsin (1998). Türkçenin Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, 5.Baskı, Ankara. Berbercan, Mehmet Turgut (2011). Çağatayca Gülistan Tercümesi (Gramer-Metin-Dizin), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul. Beveridge, Annette S. (1905). The Babar-Nama (“E.J.W. Gibb Memorial” series, I), London-Leiden. Bilgegil, M. Kaya (1982). Türkçe Dil bilgisi, Dergâh Yayınları, 2. Baskı, İstanbul. Bulak, Şahap (2011). “Tarihî ve Çağdaş Türk Yazı Dillerinde Şart Kipi” Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi Sayı: 30, Konya, 71-98. Bulak, Şahap (2013). "Türkçenin Sadeleştirilmesinde Yanlış Ek Kullanımı veya Eklerin Yanlış Kullanılması" The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Volume 6 Issue 3, 57-76, March 2013. Bulak, Şahap (2017). “Karşılaştırmalı Tarihî Türk Yazı Dilleri Grameri – Fiil Çekimi- ” Kesit Yayınları, İstanbul. Bulak, Şahap (2017). “Tarihî Türk Yazı Dillerinde Fiil Çekiminde Kişi Unsuru” SOBİDER Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 13, Ağustos 2017, 243-271. Türkçede “-mI/-mU” Soru Unsuru Çağatay, Saadet (1963). “Türk Lehçeleri Örnekleri, VIII. Yüzyıldan XIII. Yüzyıla Kadar Yazı Dili”, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara. Çetin, Abdülbaki (1998). Hacı Oğlu Hüseyin, Mitahü’l-Adl (İnceleme-Metin-Sözlük), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum. Deny, Jean (1941). Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi), (çev. Ali Ulvi Elöve), Maarif Matbaası, İstanbul. Dilçin, Cem (1991). Hoca Mes’ud, Süheyl ü Nevbahar, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara. Drımba, Vladimir (2000). Codex Cumanicus, Edition Diplomatique Avec Fac-Similes, Editura Enciclopedicâ, Bucarest. Eckmann, Janos (1995). Nehcü’l-Ferâdis I-II, Türk Dil Kurumu Yayınları, (Yayımlayanlar: Semih Tezcan-Hamza Zülfikar), Ankara. Eckmann, Janos (1996). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar (Hazırlayan: O. Fikri Sertkaya), Ankara. Eckmann, Janos (2009). Çağatayca El Kitabı, (çev. Günay Karaağaç), İstanbul. Ediskun, Haydar (1985). Türk Dil bilgisi, Remzi Kitabevi, İstanbul. Eraslan, Kemal (1983). Hoca Ahmed Yesevi, Divan-ı Hikmet’ten Seçmeler, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. Eraslan, Kemal (1996). Ali Şîr Nevâyî, Nesâyimü’l- Maḥabbe Min Şemâyimi’l-Fütüvve, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Eraslan, Kemal (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Ercilasun, Ahmet Bican (2014). “Kutadgu Bilig Grameri -Fiil-” Akçağ Yayınları, Ankara. Ergin, Muharrem (1958). Dede Korkut Kitabı I, İstanbul. Ergin, Muharrem (1963). Dede Korkut Kitabı II, İstanbul. Ergin, Muharrem (1993). Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayınları, İstanbul. Ergin, Muharrem (2000). Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul. Ergin, Muharrem (2009). Dede Korkut Kitabı 2 (İndeks-Gramer), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Ergönenç Akbaba, Dilek (2007). Nogay Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed.Ahmet Bican Ercilasun, Akçağ Yayınları, Ankara, s.623-678. Ersoy Feyzi (2007). Çuvaş Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed.Ahmet Bican Ercilasun, Akçağ Yayınları, Ankara, 1285-1340. Ertaylan, İsmail Hikmet (1952a). Ahmed-i Dai Divanı, Külliyat, İstanbul. Gabain, A. von (1938a). “Biriefe der uigrischen Hüen-tsang-Bio-graphie”, SBAW, Phil.-hist. Kl. 1938, 29, Berlin, 371-415. Gabain, A. von (1938b). “Die uigurischen Übersetzung der Bio-grapie Hüen-tsangs, 1. Bruchstückedes 5. Kapitels” SBAW, Phil.-hist. Kl. 1938, 7, Berlin, 151-180. Gabain, A. von (2007). Eski Türkçenin Grameri, (çev. Mehmet Akalın). Türk Dil Kurumu Yayınları, 5. Baskı, Ankara. Gülsevin, Gürer (1997). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Şahap BULAK Güner Dilek, Figen (2007). Altay Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed.Ahmet Bican Ercilasun, Akçağ Yayınları, Ankara, 1009-1084. Güner, Galip (2013). Kıpçak Türkçesi Grameri, Kesit Yayınları, İstanbul. Hacıeminoğlu, Necmettin (1997). Harezm Türkçesi ve Grameri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, Ankara. Hacıeminoğlu, Necmettin (2000). Kutb’un Hüsrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Hacıeminoğlu, Necmettin (2008). Karahanlı Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, 3. Baskı, Ankara. Hamilton, James Russell (1998). İyi ve Kötü Prens Öyküsü, (çev. Vedat Köken), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Ilmınskı, N. (1857). Baber-Nameh, Kazan. İsen, Mustafa – Cemal Kurnaz (1990). Şeyhi Divanı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Kara, Mehmet (2007). Türkmen Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed.Ahmet Bican Ercilasun, Akçağ Yayınları, Ankara, s.231-290. Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (1994). Kıpçak Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Kartallıoğlu, Yavuz-Hüseyin Yıldırım (2007). Azerbaycan Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed.Ahmet Bican Ercilasun, Akçağ Yayınları, Ankara, 171-230. Kasapoğlu Çengel, Hülya (2007). Kırgız Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed. Ahmet Bican Ercilasun, Akçağ Yayınları, Ankara, 481-542. Kirişçioğlu, Fatih (2007). Saha Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed. Ahmet Bican Ercilasun, Akçağ Yayınları, Ankara, 1229-1284. Korkmaz, Zeynep (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Orkun, H. Namık (1940). Prens Klayanamkara ve Papamkara Hikâyesinin Uygurcası, İstanbul. Öner, Mustafa (2007). Tatar Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed. Ahmet Bican ERCİLASUN, Akçağ Yayınları, Ankara, 679-748. Özkan, Nevzat (1996). Gagavuz Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, Ankara. Özkan, Nevzat (2007). Gagavuz Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed. Ahmet Bican Ercilasun, Akçağ Yayınları, Ankara, 81-170. Öztürk Rıdvan (2007). Özbek Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed. Ahmet Bican Ercilasun, Akçağ Yayınları, Ankara, 291-354. Pekacar, Çetin (2007). Kumuk Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed. Ahmet Bican Ercilasun, Akçağ Yayınları, Ankara, 939-1008. Radloff, W. (1911). Kuanşi-im Pusar, Eine Türkische Übersetzung des 25. Kapitels der chinesischen Ausgabe des Saddharmapundârika, Bibliotheka Buddica, 14, Petersburg. Tamir, Ferhat (2007). Kazak Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed.Ahmet Bican Ercilasun, Akçağ Yayınları, Ankara, 429-480. Tavkul, Ufuk (2007). Karaçay-Malkar Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed.Ahmet Bican Ercilasun, Akçağ Yayınları, Ankara, s.883-938. Tekin, Şinasi (1992). “Eski Türkçe”, Türk Dünyası El Kitabı, Türk Dünyası El Kitabı, Türkçede “-mI/-mU” Soru Unsuru Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 69-119. Tekin, Talat (2003). Orhun Türkçesi Grameri, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi:9, İstanbul. Tekin, Talat (2010). Orhun Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, 4. Baskı, Ankara. Timurtaş, Faruk Kadri (1972). Şeyhi ve Hüsrev ü Şirin'i (İnceleme-Metin), İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul. Timurtaş, Faruk Kadri (1994). Eski Türkiye Türkçesi XV. Yüzyıl Gramer-Metin-Sözlük, Enderun Kitabevi, İstanbul. Toparlı Recep (1992), İrşâdü'l-Mülûk ve's-Selâtîn, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Toparlı Recep- Argunşah, Mustafa (1987). Mu’înü’l-Mürîd, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Toparlı, Recep (1993), Ed-Dürretü'l-Mudiyye Fi'l-Lügati't-Türkiyye, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Toparlı, Recep- M. Sadi Çöğenli- Nevzat H. Yanık (1999). El-Kavainü’l-Külliye li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Toprak, Funda (2005). Harezm Türkçesinde Fiil, Ankara. Uygur, Ceyhun Vedat (2007). Karakalpak Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed.Ahmet Bican Ercilasun, Akçağ Yayınları, Ankara, 543-622. Yazıcı Ersoy, Habibe (2007). Başkurt Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed.Ahmet Bican Ercilasun, Akçağ Yayınları, Ankara, 749-810. Yüksel, Zühâl (2007). Kırım-Tatar Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed.Ahmet Bican Ercilasun, Akçağ Yayınları, Ankara, 811-882.