Ali Şah Bahşi’s Copy of Makhzan Al-Asrar in Uyghur Letters

Yıl 2019, Sayı: 66, 331 - 354, 15.09.2019

Serkan Çakmak

https://doi.org/10.14222/Turkiyat4226

Öz

First Turkish nazire for Nizâmî’s Makhzan al-Asrar was written by poet Haydar Tilbe. Haydar Tilbe, who wrote a nazire for Makhzan al-Asrar with the same name and meter, was a Chagatai poet from the pre-classical period. Main subject of this study is the lost copy of Makhzan al-Asrar written by Haydar Tilbe in Chagatai (Turkic), which was transcribed with Uyghur letters by Ali Şah Bahşı. The study consists of an introduction and two main parts. The abovementioned main topic is discussed in the second part of the study. Before discussing the main topic, the study provides a general information about the Persian poet Nizami Ganjavi, his works and his masnavi Makhzan al-Asrar, and his influence on Turkish literature. As the first reflection of such an influence, Haydar Tilbe’s nazire Makhzan al-Asrar is examined in the first part of the study in terms of form, content, writer and the copies. The study introduces a copy written in Arabic letters which has never been mentioned in the publications on Makhzan al-Asrar before. Dedicated entirely to the copy by Ali Şah Bahşı, the second part provides a detailed description of the copy. Then, orthographic features of the copy are explained and its first part is transcribed with respect to the aforementioned writing points. The conclusion and evaluation parts present the findings and assessments made throughout the study. Also, photos of some pages from the copy are attached to the end of the study.

Anahtar Kelimeler

Makhzan al-Asrar, Haydar Tilbe, Ali Şah Bahşı, Uyghur alphabet

Mahzenü’l-Esrâr’ın Uygur Harfli Ali Şah Bahşı Nüshası

Öz

Nizâmî’nin Mahzenü’l-Esrâr’ına Türkçe ilk nazire Haydar Tilbe adıyla tanınan şair tarafından yapılmıştır. Mahzenü’l-Esrâr’a aynı ad ve vezinle nazire yazan Haydar Tilbe klasik öncesi dönem Çağatay şairidir. Haydar Tilbe’nin Çağatayca kaleme aldığı Mahzenü’l-Esrâr mesnevisinin kayıp olduğu bilinen ve Uygur harfleriyle Ali Şah Bahşı tarafından istinsah edilen nüshası, bu çalışmanın temel konusudur. Bu çalışma bir giriş ve iki ana başlıktan oluşur. Yukarıda ifade edilen asıl konu çalışmanın ikinci bölümünde ele alınmıştır. Asıl konuya geçilmeden önce çalışmanın girişinde, Fars edebiyatı şairi Nizâmî-i Gencevî, eserleri, Mahzenü’l-Esrâr mesnevisi hakkında genel bilgiler verilmiş ve Türk edebiyatındaki tesirine değinilmiştir. Bu tesirin ilk yansıması olan Haydar Tilbe’nin Mahzenü’l-Esrâr isimli naziresi, çalışmanın birinci kısmında şekil, içerik, müellif ve nüshaları bakımından ele alınmıştır. Burada daha önce Mahzenü’l-Esrâr üzerine yapılan yayınlarda hiç bahsedilmeyen Arap harfli bir nüshası da tanıtılmıştır. Bütünüyle Ali Şah Bahşı nüshasına ayrılan ikinci bölümde, öncelikle nüshanın çok detaylı bir tavsifi yapılmıştır. Ardından nüshanın yazım özelliklerinden bahsedilmiş ve ifade edilen yazım hususları dikkate alınarak nüshanın ilk bölümünün yazı çevirimi yapılmıştır. Sonuç ve değerlendirme kısmında çalışma boyunca ulaşılan kanaatler ve tespitler ifade edilmiştir. Nüshadan bazı sayfaların fotoğrafı çalışmanın sonuna eklenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mahzenü’l-Esrâr, Haydar Tilbe, Ali Şah Bahşı, Uygur harfleri

Kaynakça

• Abduladze, T., & İluridze, M. (2004). Gürcistan Bilimler Akademisi El Yazmaları Enstitüsü Türkçe Yazmalar Kataloğu. Tbilisi. Arat, Reşit Rahmeti. (1939). Fatih Sultan Mehmed'in Yarlığı. Türkiyat Mecmuası, 6, 285-322. Arat, Reşit Rahmeti. (1963). Bir Yazı Nümûnesi Münâsebeti ile. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XII, 121-138. Arat, Reşit Rahmeti. (2006). Edib Ahmed b. Mahmud Yükneki Atebetü'l-Hakayık. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Ateş, Ahmed. (1964). Nizâmî. İslam Ansiklopedisi (9, 318-327). İstanbul: Milli Eğitim Basım Evi. Barutçu Özönder, Fatma Sema. (2011). Alî Şîr Nevâyî Muhakemetü'l-Lügateyn İki Dilin Muhakemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Birnbaum, Elezar. (2015). Ottoman Turkish and Çağatay MSS in Canada A Union Catalogue of the Four Collections. Leiden & Boston: Brill. Blochet, Edgard. (1933). Bibliothéque Nationale Catalogue des Manuscrits Turcs II. Paris: Bibliothéque Nationale. Courteille, Pavet de. (1882). Mirâdjh-Nâmeh. Paris: Ernest Leroux, Editeur. Deny, Jean. (1925). A Propos d'un Traité de Morale Turc En Écriture Ouïgoure. Revue du Monde Musulman, 60, 189-234. Devletşah. (1967). Tezkire-i Devletşah. (N. Lügal, Çev.) Ankara: Millî Eğitim Basımevi. Eraslan, Kemal. (2015). Alî Şîr Nevâyî Mecâlisü'n-Nefâyis (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar). (A. N. Tokmak, Çev.) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Flügel, Gustav. (1865). Die Arabischen Persischen und Türkischen Handschriften der Kaiserlich-Königlichen Hofbibliothek zu Wien Cilt I. Wien: Druck und Verlag der K. K. Hof-Und Staatsdruckerel. Gandjei, Tourkhan. (1962). Note on An Unknown Poem of Haidar in Uighur Characters (plates I-III). W. B. Henning, E. Yarshater (Ed.), A Locust's Leg Studies in Honour of S. H. Taqizadeh (s. 64-69). içinde London: Percy Lund, Humphries & Co. Ltd. Goca, Ayet Abdulaziz. (2000). Mahzenü'l-Esrâr Mesnevisi (Önsöz, Giriş, Metin ve Tercüme, Dizin). Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Gözütok, Avni. (2008). Haydar Tilbe Mahzenü'l-Esrâr. Erzurum: Fenomen Yayınları. Hofman, H. F. (1969). Turkish Literature A Bio-Bibliographical Survey Section III Volume I. Utrecht: The Library of The University of Utrecht. İstanbul Kütüphaneleri Türkçe Hamseler Kataloğu. (1961). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. Kanar, Mehmet. (2007). Nizâmî-i Gencevî. İslam Ansiklopedisi (33, 183-185). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık ve Ticaret İşletmesi. Kut, Günay. (1971). British Museum'daki Bazı Önemli Türkçe Yazmalar ve Tevaif-i Aşere'den Taife-i Bektaşiyan. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, (338), 209-230. Minorsky, Vladimir. (1958). The Chester Beatty Library A Catalogue of the Turkish Manuscripts and Miniatures. Dublin: HODGES FIGGIS & CO. LTD. Mahzenü’l-Esrâr’ın Uygur Harfli Ali Şah Bahşı Nüshası Oruç, Birsel. (1998). Kazan Devlet Üniversitesi Fennî Kütüphanede (Yazma Eserler Kütüphanesi). Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, (115), 193-220. Pertsch, W. (1889). Verzeichnisse der Türkische Handschriften der Königlichen Bibliothek zu Berlin. Berlin: A. Asher & Co. Poyraz, Yakup. (2010a). Uzaktaki Yazmalarımız: İngiltere Milli Kütüphanesine İlk Kaydedilmiş Divanlar ve Mecmualar. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3 (12), 363-377. Poyraz, Yakup. (2010b). Uzaktaki Yazmalarımız: İngiltere Ulusal Kütüphanesine Kayıtlı İlk Mesneviler. Karadeniz, (6), 118-132. Poyraz, Yakup. (2011). Uzaktaki Yazmalarımız: İngiltere Ulusal Kütüphanesi'ne Kayıtlı İlk Doğu Türkçesi (Çağayaca) Yazmaları. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4 (16), 402-412. Radloff, Wilhelm. (1890). Kudatku Bilik Facsimile Der Uigurischen Handschrift Der K. K. Hofbibliothek in Wien. St. Petersburg: Der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften zu St. Petersburg. Rieu, Charles Pierre Henri. (1888). Catalogue of The Turkish Manuscirpts in British Museum . London: Gilberi and Rivington, Limited, St. John's Houer Clarkenwell Road. Sertkaya, Ayşegül. (1997). Şeyh-zâde Abdürrezzak Bahşı Hayatı Eserleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Sertkaya, Osman Fikri. (1973). Osmanlı Şâirlerinin Çağatayca Şiirleri III Uygur Harfleri ile Yazılmış Bazı Manzum Parçalar I. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XX, 157-184. Tergip, Ayhan. (2011). British Library'deki Muhtelif Türkçe Yazmalar. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4 (17), 166-176. Üşenmez, Emek. (2017). British Library'deki Türkçe Yazma Eserler. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 12 (22), 783-816.