Kuzey Azerbaycan’da Modern Ulusal Kimliğin Gelişim Sürecine Genel Bir Bakış

Yıl 2018, Sayı: 61, 429 - 451, 31.01.2018

Refik Turan

https://doi.org/10.14222/Turkiyat3786

Öz

Kuzey Azerbaycan’da modern ulusal kimliğin gelişimi Çarlık hâkimiyeti altında, 19. yüzyılın 2. yarısından itibaren başlamış ve bu dönemin sonuna gelindiğinde ümmet anlayışından ulus anlayışına geçiş önemli ölçüde tamamlanmıştır. Bu dönemde “Türklük” ve “Azerbaycanlılık” iki temel kimlik tanımı olarak ön plana çıkmıştır. 1918 yılında Azerbaycan tarihinin ilk modern ulus devleti olan Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla Kuzey Azerbaycan’da ulus anlayışı uygulama aşamasına geçmiş, Kuzey Azerbaycan halkının, dilinin ve vatanının adı belirlenmiştir. SSCB döneminde Kuzey Azerbaycan’da içeriği sosyalist ideoloji ve Rus değerleriyle desteklenen bir “Azerbaycanlılık” kimliğinin oluşturulmasına gayret edilmiştir. SSCB yönetiminin Ruslaştırma yönündeki tüm çabalarına rağmen Kuzey Azerbaycan halkı devletin yıkılışına kadar kendi ulusal kimliğini ve dilini korumuştur. 1991 yılında bağımsızlığın ilanı süreciyle eşzamanlı gelişen Ermenilerin Dağlık Karabağ’ı işgali ve “Kanlı Yanvar” olayı bağımsızlık sürecini ve Ermeni-Rus-SSCB yönetimi karşıtlığında Türk- Azerbaycan ulusal kimliğinin gelişimini hızlandırmıştır. Ebulfez Elçibey döneminde SSCB döneminde uygulanan “Sovyetleştirme” ve “Ruslaştırma” politikalarının etkilerini ortadan kaldırmak için ulusal politikalara hız verilmiştir. 1993 yılında Haydar Aliyev’in devlet başkanı olmasından sonra “Türklüğün” ve “İslamlığın” temel unsur olarak görüldüğü laik “Azerbaycanlılık” kimliği kapsayıcı bir üst kimlik olarak benimsenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kuzey Azerbaycan, Azerbaycanlılık, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti

A General Overvıew of the Development of Modern National Identity in Northern Azerbaijan

Öz

The development of modern national identity in Northern Azerbaijan started from the second half of 19th century under the rule of czarism, the transition from the Islam community concept to the nation concept when the tsarist administration came to end. In this era, the concepts of being Turk and Azerbaijani came into prominence as two basic identity descriptions. With the foundation of Democratic Republic of Azerbaijan which is the first modern nation state of Azerbaijan history, the nation perception in the Northern Azerbaijan went into a phase of implementation, the name of the language and the motherland of Northern Azerbaijan people was determined. In the era of USSR there was effort to establish an identity of Azerbaijan supported by the socialist ideology and the Russian values. Despite all the efforts of USSR administration to russity, the Northern Azerbaijan people protected their own national identity and language till the state collapsed. The process of independence in 1991 and simultaneously the occupations of Nagomo Karabakh by the Armenians and the Bloody Yanvar events accelerated the independence process and the development of Turkish-Azerbaijan identify against the Armenian-Russian-USSR administration. To remove the impacts of soviet update and the russification policies in the era of Ebulfez Elçibey, in the era of USSR the national policies have been accelerated. After Haydar Aliyev became the president in 1993, the identity of secular Azerbaijan considered as the basic factor of Turkishness and Islamism was adopted as inclusive upper identity.

Anahtar Kelimeler

Northern Azerbaijan, Azerbaijani, Democratic Republic of Azerbaijan

Kaynakça

• Açıkkaya, Savaş. “Çarlık Rusyası Hâkimiyetindeki Azerbaycan Türklerinde Ulus Bilincinin Gelişmesinin Temel Dinamikleri”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 1 (28/2010): 403-420. Ağayev, Elnur. “Sovyet İdeolojisi Işığında Azerbaycan’da Resmî Tarih Tezi”. Yeni Türkiye, 46 (2002): 391-412. Ağayev, Elnur. “Sovyet İdeolojisi Çerçevesinde Türk Cumhuriyetlerinin Tarih Yazımı ve Tarih Eğitimi: Azerbaycan Örneği”. Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: 2006. Akpınar, Yavuz. Azeri Edebiyatı Araştırmaları. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1994. Aliyeva, Gönül. “SSCB Döneminde Azerbaycan’da Dil Planlaması”. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara: 2005. Aliyeva Kengerli, Aybeniz. Azerbaycan’da Romantik Türkçülük. İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları, 2008. Alpargu, Mehmet ve Enis Şahin. “Sovyet Rusya’nın Dağılmasından Sonra Kafkasya’da Kimlik Problemi”. Akademik İncelemeler, 2 (1/2007): 329-345 Asker, Ali. “Azerbaycan’da Milli Kimlik İnşasında Sosyo-Ekonomik Etkenler ve Millet Olgusunun Fikri Temelleri (19. Yüzyılın Sonu–20. Yüzyılın Başı)”. Yeni Türkiye, 75 (2015a): 516-535. Asker, Ali. “Azerbaycan’da Ulus İnşasının Onay Aşaması (1918-1920) ve Önemi Üzerine Bazı Tespitler”. Yeni Türkiye, 75 (2015b): 536-546. Aslan, Betül. Azerbaycan’da Latin Alfabesine Geçiş Sürecinde Yeni Yol Gazetesi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yayını, 2004. Buniyatov, Ziya Musa. “Azerbaycan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 4 (1991): 317-322. Cihangirov, Muradhan. Azerbaycan Milli Edebi Dilinin Teşekkülü. Birinci Hisse, Bakü: Elm Neşriyatı, 1978. Çamalan, Ahmet. “Azerbaycan Tahsilinin Temelleri: Çarlık Rusya’sı Devrinde Maarifçi Aydınların Faaliyetleri”. Journal of Qafqaz University, 31 (2011): 36-50. Çay, Abdulhaluk. “Azerbaycan’da Milli Edebiyatın Doğuşu ve Gelişmesi” Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 1 (1/1983): 67-72. Elekberli, Faik. “Türklüğümüz, Oğuzluğumuz, ve Azerbaycanlığımız”. Uluslararası Türk Kültür Coğrafyasında Sosyal Bilimler Dergisi (TÜRKSOSBİLDER), 1 (2/2016): 69-82. Ergun, Ayça. “Azerbaycan’da Bir Ulusal Kimlik Meselesi Olarak Alfabe Değişiklikleri”. Bilig, 54 (2010): 139-160. Ersanlı Behar, Büşra. “Azerbaycan’da Siyasal Bağımsızlık (1918-20/1991-) ve Türkçülük”. Tarih Boyunca Balkanlardan Kafkaslara Türk Dünyası Semineri (29-31 Mayıs 1995) Ayrı Basım, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, (1996): 175-192. Fragner, G. Berg. “Sovyet Milliyetçiliği: Orta Asya’nın Bağımsız Cumhuriyetlerine Kalan İdeolojik Miras”. Orta Asya ve İslam Dünyasında Kimlik Politikaları: 20. Yüzyılda Milliyetçilik, Etnisite ve Emek (Ed. Willem Van Schendel- Eric J. Zürcher) (Çev. Selda Somuncuoğlu) İstanbul: İletişim Yayınları, 2004, 23-48. Göl, Ayla. “Azeri Ulusal Kimliğinin Yapılandırılmasındaki Sorunlar”. Bağımsızlıklarının 10. Yılında Türk Cumhuriyetleri (Ed. Emine Gürsoy-Naskali - Erdal Şahin), Haarlem: Sota Yayınları, 2002, 333-346. Hacısalihoğlu, Fuat. “Azerbaycan’da Tarihçilik”. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih (Genel Türk Tarihi) Anabilim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara: 2012. Hasanlı, Cemil. Azerbaycan Tarihi (1918-1920). Ankara: Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları, 1998, 93-96. Hosking, G. (2011). Rusya ve Ruslar, erken dönemden 21. yüzyıla. Çev. Kezban Acar, İstanbul: İletişim Yayınları. Iggers, Georg G. Bilimsel Nesnellikten Postmodernizme Yirminci Yüzyılda Tarih Yazımı. (Çev. Gül Çağalı Güven) İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000. Keykurun, Naki. Azerbaycan İstiklâl Mücadelesinden Hatıralar (1905-1920). Ankara: İlke Kitap ve Yayınevi, 1998. Lewin, Moshe. Sovyet Yüzyılı. (Çev. Renan Akman) İstanbul: İletişim Yayınları, 2008. Löwy, Michael. “Marksistler ve Ulusal Sorun” (Çev. Bülent Aksoy) Birikim, 23 (Ocak 1977): 65-83. Mehmetzade, Mirza Bala. Milli Azerbaycan Hareketi. Ankara: Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları, 1991. Nesibli, Nesib. “Azerbaycan’ın Milli Kimlik Sorunu”. Avrasya Dosyası, Azerbaycan Özel Sayısı, 7 (1) (İlkbahar/2001), 132-160. Resulzâde, Mehmet Emin. Azerbaycan Cumhuriyeti (Keyfiyet-i Teşekkülü ve Şimdiki Vaziyeti) İstanbul: 1990. Roy, Oliver. Yeni Orta Asya ya da Ulusların İmal Edilişi. (Çev. Mehmet Moralı) İstanbul: Metis Yayınları, 2005. Seferov, Rehman. “Azerbaycan’da Petrol Üretiminin Tarihsel Süreç İçerisindeki Değişimi”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 285 (2005): 285-297. Shaffer, Brenda. Sınırlar ve Kardeşler, İranlı ve Azerbaycanlı Kimliği. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2008. Stalin, Josef. Marksizm ve Ulusal Sorun ve Sömürge Sorunu. (Çev. Muzaffer Erdost) Ankara: Sol Yayınları, 1994. Süleymanlı, Ebulfez. Milletleşme Sürecinde Azerbaycan Türkleri. İstanbul: Ötüken Yayınevi, 2006. Swıetochowski, Tadeusz. Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycan’ı 1905-1920. (Çev. Nuray Mert) İstanbul: Bağlam Yayınları, 1988. Turan, Refik. “İdeolojik Amaçlı Tarih Öğretimi: Sovyet Döneminde Azerbaycan’da Okutulan Tarih Ders Kitapları ve Tarih Dersi Öğretim Programları Üzerine Bir İnceleme”. 5. Ulusal Sosyal Bilimler Eğitimi Kongresi Tam Metinler, Ankara: 2012, 300-307. Turan, Refik. Azerbaycan’da İlk ve Ortaöğretimde Tarih Öğretimi ve Ders Kitapları. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi (ATAM) Yayınları, 2015. Turan, Refik. “Azerbaycan’da Okutulan Ata Yurdu Ders Kitabında Azerbaycan Ulusal Kimliğinin Temsili”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 42, (Güz, 2017): 593-612. Türkyılmaz, Selçuk. “Şark-i Rus Gazetesi’nin İzahlı Makaleler Bibliyografyası” Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 18, (Haziran 2010): 123-254. URL-1 Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Devlet Bağımsızlığı Hakkında 18 Ekim 1991 Tarih ve 222-XII sayılı Kanun: http://stracker.bos.ru/azlaws/0222-xii.html (Son Erişim Tarihi: 10.7.2017) Yagublu, Nesiman. Mehmet Emin Resulzâde Ansiklopedisi. Ankara: Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları, 2015: Yerasimov, Stefanos. Milliyetler ve Sınırlar. İstanbul: İletişim Yayınları, 1995. Yıldırım, İrfan Murat. “Azerbaycan’da Matbuat Hareketlerinin Başlangıcı”. TEKE Uluslararası Türkçe, Edebiyat, Kültür Eğitim Dergisi, 2/2 (2013): 147-160. Zizek, Slavoj. Stalinizm Ya da Stalin İnsanın İnsanlığını Nasıl Kurtardı? (Çev. Sabri Gürses) İstanbul: Encore Yayınları, 2008.