Orta Asya’dan Anadolu’ya Bir Miras: Erzurum İç Kale Minaresi

Yıl 2018, Sayı: 62, 251 - 282, 31.05.2018

Muhamet Lütfü Kındığlı

https://doi.org/10.14222/Turkiyat3886

Öz

Anadolu, Malazgirt Zaferi sonrasında iskânı ve imarı için Sultan Alpaslan’ın komutanları arasında bölüştürülmüş ve bunun sonucunda da bu kadim coğrafyada ilk defa Türk-İslam hâkimiyeti adına kalıcı siyasi örgütlenmeler ortaya çıkmıştır. Bunlardan birisi de Ebü’l Kasım İzzeddin Saltuk Bey tarafından Erzurum merkez olmak üzere kurulan Saltuklu Beyliği’dir. Saltuklu başkenti Erzurum, Orta Asya’dan ve Kafkaslar’dan Akdeniz’e, Karadeniz’e ve Orta Doğu’ya giden yollar üzerinde önemli bir kavşak noktası olarak tarihin hemen her döneminde stratejik konumuyla dikkat çekmiştir. Saltuklular göz ardı edilemeyecek olan bu özelliğiyle Erzurum ve civarında vakit kaybetmeden daha kuruluş yıllarından itibaren imar faaliyetlerine girişmişlerdir. “Kesik Kule”, “Tepsi Minare”, “Top Kulesi”, “Saat Kulesi” ve “Minare Kule” gibi değişik isimlerle anılagelmiş olan Erzurum İç Kale Minaresi de döneminin en seçkin örneklerinden birisi olarak yaklaşık 900 yıldır varlığını korumaktadır. Anadolu minareleri içerisinde Orta Asya minare geleneğinin bir devamı olmasıyla tekil bir örnek olan minarenin özellikle üst bölümünün asli şekli hakkındaki varsayımlar, bu çalışmanın konusunu meydana getirmektedir. Zamanın, insanoğlunun ve onca istilanın acımasız yıkıcılığına rağmen bu kadar uzun bir zaman diliminde ayakta kalabilmeyi başarabilmiş minarenin şerefe bölümünün orijinalde nasıl olduğu hem kaynaklardaki yazılı ve görsel bilgiler değerlendirilerek hem de mimarisiyle Orta Asya’dan Anadolu’ya taşınmış bir örnek olması sebebiyle Orta Asya örnekleriyle stil kritiği yapılarak ortaya konmaya çalışılmıştır

Anahtar Kelimeler

Erzurum, Saltuklular, Kale Mescidi

A Heritage from Central Asia to Anatolia: Erzurum Citadel Minaret

Öz

After the Malazgirt (Manzikert) victory, Sultan Alpaslan allocated Anatolia among his generals in order to provide the settlement and public works of the region so that for the first time in history permanent political organizations of the Turkish-Islamic dominance appeared in this archaic geography. Saltuks established by Ebü’l Kasım İzzeddin Saltuk is one of these political organizations and Erzurum is the center of it. Erzurum, the capital of Saltuks, has always been attractive for being the junction point on the roads from Central Asia and Caucasian to Mediterranean, Black Sea and Middle East in almost every period of history and its strategic position has always been significant thanks to this. Saltulks could not ignore this aspect of Erzurum and they immediately started public works there following the establishment of the political organization. Erzurum Citadel Minaret, called also “Kesik Kule,” “Tepsi Minaret,” “Top Kule,” “Clock Tower,” and “Minaret Tower”, has been existing for more than 900 years as being one of the most distinguished examples of its period. As being, a follow up of Central Asia minaret tradition, this minaret is a particular example in Anatolian minarets and the hypothesis on the original architecture of the top part of the minaret is the main subject of this study. The original structure of the Balcony part of the minaret, which still exists in spite of ages, destruction of human beings and invasions, is tried to be explained in the light of written and visual sources. As its minaret reflects the Central Asia characteristics, the structure is compared and contrast by Central Asia examples by making use of style criticism.

Anahtar Kelimeler

Erzurum, Saltuklular, Citadel Prayer Room

Kaynakça

• Abdurrahman İbnü’l Cevzi, (2014). El-Muntazam Fî Târîhi’l-Ümem’de Selçuklular (H. 430-483=1038-1092), (Seçme, Tercüme ve Değerlendirme Prof. Dr. Ali Sevim), TTK Yayınları, Ankara Altun, Ara. (1988). Ortaçağ Türk Mimarisinin Anahatları İçin Bir Özet, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul Arık, Oluş. (1994). Orta Asya Mimarlık Mirasımızdan İzlenimler, TİKA, Ankara Arık, Rüçhan. (1969,). “Erzurum’da İki Cami”, Vakıflar Dergisi, S. VIII, Ankara 149-159 Aslanapa, Oktay. (1984). Türk Sanatı, İstanbul Aydın, Dündar. (1998). Erzurum Beylerbeyliği ve Teşkilatı Kuruluş ve Genişleme Devri (1535-1566), Ankara Bakırer, Ömür. (1971). “Anadolu’da XIII. Yüzyıl Tuğla Minarelerinin Konum, Şekil, Malzeme ve Tezyinat Özellikleri”. Vakıflar Dergisi, Sayı: IX, Ankara, 337-366. Başar, M. Emin. (1997). XII. XIII. Yüzyıl Anadolu Minareleri, Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Konya Beygu, Abdürrahim Şerif. (1936). Erzurum: Tarihi, Anıtları, Kitabeleri, İstanbul Bloom, Jonathan. (1989). Minaret Symbol of Islam, London Çaycı, A. (2017). İslam Sanatında Anlam ve Sembol, Konya Çeşmeli, İbrahim. (2006). Orta Asya ve Karahanlı Dönemi Mimarisi, İstanbul Darkot, Besim. (1964). “Erzurum”, İslam Ansiklopedisi, C. 4, İstanbul, 341 Diez, Ernest. (1993). “Minaret”, (Çev.: A. Adıvar VD), İA, İstanbul, 323-329 Ebul Ferec, (1945). Ebu'l-Ferec Tarihi, (Çev.: Ömer Rıza DOĞRUL), TTK Yayınları, Ankara Esin, Emel (1976). “Minare”, Türk Ansiklopedisi, İstanbul Fasikül 188 Esin, Emel. (1978). “Türk Minaresinin Öncülleri Hakkında”, Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, Albert Gabriel Özel Sayısı, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını, Sevinç Matbaası, Ankara, 103-147 Evliya Çelebi, (1993). Seyahatname (Sadeleştiren T. Temelkuran-N. Aktaş), Üçdal Neşriyat, C. 1-2, İstanbul, 546. Gündüz, Filiz. (2005). “Minare”, TDVİA, C. 30, 98-101 Hamdullah Müstevfi-i Kazvini, (2015). Tarih-i Güzide (Zikr-i Pâdişâhân-i Selçukiyân), (Editör Erkan Göksu), Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul İbn Bîbî El-Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-Ca’ferî Er-Rugadî, (1996). El Evamirü’l-Ala’iye Fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçuknâme), I-II, (Çev. Mürsel Öztürk), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara İbnü’l Esir, (1986). El-Kâmil Fi’t-Tarih (Çev. Y. Apaydın), C. V, Bahar Yayınları, İstanbul İbnü’l-Kalânisî, (1908). Târiħ-i Dımaşķ (nşr. H. F. Amedroz), Beyrut (Abdülkerim Özaydın, C. 21, s. 100’den naklen) Kerîmüddin Mahmud-i Aksarayî, (2000). Müsâmeret’ü-Ahbâr, (Çev. Mürsel Öztürk), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara Kılıç, Erol. (1998). Gravür ve Eski Fotoğraflarla Erzurum, İstanbul Kırzıoğlu, M. Fahrettin. (1953). Kars Tarihi, İstanbul Konukçu, Enver. (1992). Selçuklulardan Günümüze Erzurum, Ankara Konyalı, İbrahim Hakkı. (1960). Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi, İstanbul Kurt, Yılmaz. (1939). Türk Asar-ı Atikalarına Ait Tarihi Mecmua Anadolu Selçuklu Hükümeti Devri Birinci Kısım Üçüncü Cilt Küçük, Cevdet. (1995). “Erzurum”., TDVİA, C. 11, İstanbul, 321-329 Küçükuğurlu, Murat ve Çelik, Ş. (2013). Erzurum Kalesi, İstanbul Kyrıakidis, T. (2008). Pontus “Engravings Maps Coins”, İstanbul Merçil, Erdoğan. (1985). Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, İstanbul Muhammed b.Ali b.Süleyman er-Ravendi. (1999). Râhat-üs Sudûr ve Âyet-üs Sürûr,(Çev: Ahmed ATEŞ), TTK Yayınları, Ankara Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah. (2001). Câmiu’d-Düvel (Sahayif-ül Ahbar fi Vekay-il Asar), Selçuklular Tarihi Anadolu Selçukluları ve Beylikler, II, (nşr. Ali Öngül), Akdemi Kitabevi, İzmir Nefes, Eyüp. (1996). Minarenin Cami Mimarisine Katılımı ve İlk Minare Örnekleri, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Samsun Ödekan, A. (1997). “Minare” , Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, II, İstanbul, 1259 Özkan, Haldun. (2000). XI.-XIII. Yüzyıllarda Anadolu Türk Mimarisinin Oluşumunda Doğu Anadolu’nun Rolü, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum Özkan, Haldun. (2002). “Saltuklular”, Türkler Ansiklopedisi, C. 8, Ankara, 72-83 Özkan, Haldun. (2016). Saltuklu Mimarisi, Erzurum Petersen, A. (1966). Dictionary of Islamic Architecture, London, 187-191 Reşüdü’d-din Fazlullah. (2010). Cami’ü’t-Tevarih: Selçuklu Devleti (Çev. E. Göksu-H. H. Güneş), İstanbul Sıbt İbnu'l-Cevzi. (2011). Mir'atü'z-Zaman Fi Tarihi'l-Ayan'da Selçuklular, (Seçme, Tercüme ve Değerlendirme Prof. Dr. Ali Sevim), TTK Yayınları, Ankara Sinclair, T. A. (1989). Eastern Türkey: An Architectural and Archaeological Survey, II, Londra Söylemezoğlu, H. Kemali. (1954). İlk Camiler ve Osmanlı Camileri, İstanbul Sümer, Faruk. (1971). “Saltuklular”, Selçuklu Tarih ve Medeniyet Enstitüsü Selçuklu Araştırmaları Dergisi, S. 3, Ankara, 391-433 Sümer, Faruk. (1990). Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri, Ankara Şadruddin Ebu'l-Hasan Ali ibn Nâsır ibn ‘Ali el-Hûseyni. (1999). Ahbarü’d-Devleti’s-Selçukiyye, (Çev.: Necati Lügal), TTK Yayınları, Ankara Turan, Osman. (1980). Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul, Turan, Osman. (1971). Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul Turan, Osman. (2004). Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi Saltuklular, Mengücikler, Sökmenliler, Dilmaç Oğulları ve Artukluların Siyasi Tarih ve Medeniyetleri, Ötüken Neşriyat, İstanbul Turan, Osman. (2005). Selçuklular Tarihi ve Türk - İslâm Medeniyeti, Ötüken Neşriyat, İstanbul Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor'un Zeyli (1136-1162) , (Çev.: Hrant D. Antreasyan) Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2000 Uysal, A. (1990). Osman. “Anadolu Selçuklularından Erken Osmanlı Dönemine Minare Biçimindeki Gelişmeler”, DTCFD, XXXIII/1-2, Ankara, 505-534 Ünal, Rahmi Hüseyin. (1973). Erzurum İli Dâhilindeki İslami Devir Anıtları Üzerine Bir İnceleme”, Araştırma Dergisi, S. 6, Erzurum, 49-142 Yinanç, M. Halil. (1944). Türkiye Tarihi, Selçuklular Devri: Anadolu'nun Fethi, İstanbul Yinanç, M. Halil. “Erzurum”, İA, IV, 348-349 Yurttaş H. vd, (2008). Yolların, Suların ve Sanatın Buluştuğu Şehir Erzurum, Ankara