Hârezm İsmi ve Bölgenin Tarihî Coğrafyası Hakkında Bazı Tetkikler

Yıl 2018, Sayı: 62, 307 - 327, 31.05.2018

Coşkun Erdoğan

https://doi.org/10.14222/Turkiyat3894

Öz

Hârezm bölgesi, İran ve Turan arasında bir geçiş güzergâhı olması nedeniyle ve bölgenin bu konumundan dolayı tarihsel açıdan mühim olaylara sahne olması sebebiyle tarihi coğrafya açısından önemli bir konuma sahiptir. Coğrafi özelliklerinin tarihsel olgular üzerindeki etkisi onun Türkistan ve İran açısından önemini artırmaktadır. Ortaçağ siyasi hayatının mekânları kılıç gibi kesip ayırdığı ve her gün yeniden değiştirdiği bir zamanda Hârezm, belki de kendine has yapısını ve sınırlarını koruyabilen nadir bölgelerden biridir. Özellikle kavşak noktasında olması, onun cazibesini artırırken, sosyal ve kültürel açıdan da onu zenginleştirmiştir. Bölgenin sosyo-ekonomik yapısı, ekonomik avantajlarının, verimli arazisinin ve stratejik konumun sonuçlarından kaynaklanmaktaydı. Bu yönleriyle ortaçağın büyük devletleri açısından her dönem elde edilmesi ve yönetilmesi gereken bir yer olarak görülen Hârezm, genel olarak yerel hanedanlar veya merkezden atanan yerel yöneticiler tarafından yönetilmiştir. Bölgenin coğrafi yapısı, stratejik konumu ve ortaçağ dünyasında hızla gelişen ekonomisi gibi özelliklerinden dolayı yerel yöneticilerin Hârezm’de bağımsız bir idare oluşturma fikrini her zaman cezbetmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hârezm, Tarihi Coğrafya

Some Investigations on Khwarezm Name and Hıstorical Geography of Region

Öz

The Khwarezm region has an important position in terms of historical geography since it has been the scene of important historical events because of its transition route between Iran and Turan and this position of the region. The influence of geographical features on historical facts increases its importance for Turkestan and Iran. At a time medieval political life has cut and separated spaces like swords and changed every day, Khwarezm has been perhaps one of the rare places that can keep its structure and borders. Particularly, while being at the crossroads increases its attractiveness, it enriches him both socially and culturally.The socio-economic structure of the region has stemmed from its economic advantages, its productive land and its strategic location. In this respect, Khwarezm, considered as a place to be acquired and managed in every period by the great states of the Middle Ages, was generally ruled at the hand of local dynasties or local administrators appointed from the center. Due to its geographical structure, strategic location and rapidly developing economy in the medieval world, it has always attracted the idea of establishing an independent administration by the local administrators in Khwarezm.

Anahtar Kelimeler

Khwarezm, Historical Geography

Kaynakça

• Alan, H. (2007), Bozkırdan Cennet Bahçesine Timurlular, İstanbul, Ötüken Yayınları. Barthold, V.V. (1965), Rabotı po İstoricheskiy Goegrafii, Moskova. Barthold, V. V. (1372), Teźkire-yi Coġrâfyâ-yi Târîħî-yi Îrân, (trc. Hamza Serdâdver), Tahran. Barthold, V.V. (1990), Moğol İstilasına Kadar Türkistan, (Haz. Hakkı Dursun Yıldız), Ankara, TTK. Barthold, V.V. (2010), Orta Asya Tarih ve Uygarlık, (Çev. Ahsen Batur), İstanbul, Selenge Yay. Barthold, V.V. (2006), Orta-Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, (Haz. Kâzım Yaşar Kopraman-İsmail Aka), Ankara, TTK. Barthold, W. “Harizmşah”, İ.A, 5/1, MEB. Borciyan, H. (1391), “Nakd ve Berresi Kitab: Payitaht-ı Evveli Hârezm”, Kitab-ı Mahî Ûlum ve Fünun, (2/60), Ferverdin, 3-5. Baydemir, H. (2011), Özbek Efsaneleri, Erzurum, Fenomen Yayıncılık. Beyhakî, Hace Ebu el-Fazl Muhammed bin Hüseyin Debir (1384), Tarih-i Beyhak, tash. Ali Ekber Feyyaz, Tahran. Bosworth, C.E. (1986), “Khwarazm”, EI², IV. E.J. Brill. Breschineider, E. (2013), “Moğol İmparatorluğu Devri” Çin Kaynakların Göre Türkistan Şehirleri, (Çev. Kürşat Yıldırım), Ötüken, İstanbul. Dekhoda, A. E. (1347), Loghatname, XXI, Tahran, Danışgah-ı Tahran. Ebü’l-Fidâ (2017), Ebü’l-Fidâ Coğrafyası (Takvimü’l-Buldan), (Çev. Ramazan Şeşen), Yeditepe Yayınları, İstanbul. Ebuzer, İ.T., (1379), “Şehr-i Ürgenç ve Asâr-ı Tarihî An”, Mütalat-ı Asya-yı Merkezi ve Kafkas, (31), Tahran, 113-126. el-Belâzurî (2002), Fütûhu’l-Büldân, (Çev. Mustafa Fayda), T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. el-Bîrûnî, Ebû Reyhan (1879), The Chnorology of Ancient Nations, (Çev. C. Edward Sachau), London. el-Bîrûnî, Ebû Reyhan (2011), Maziden Kalanlar (El-Âsâr el-Bâkiye), (Çev. D. Ahsen Batur), İstanbul, Selenge Yayınları. el-İstahrî, Ebi İshak İbrahim bin Muhammed el-Fars (1381), el-Mesalik ve’l Memalik, (Nşr. Muhammed Cabir), Kahire. el-İstahrî, Ebi İshak İbrahim bin Muhammed el-Fars (2015), Ülkelerin Yolları, (Çev. Murat Ağarı), İstanbul, Ayışığı Kitapları. el-Kazvinî, Zekeriyya b. Muhammed b. Mahmud (1373), Âsârü'l-bilâd ve ahbârü'l- ‘ibâd, c.1, Tahran, Emir-i Kebir. el-Makdisî, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed (1411), Ahsenü’t-Tekâsîm fî Ma‘rifeti’l-Ekâlîm, I, Kahire, Mekteb Metbulî. Mukaddesî, Muhammed b. Ahmed (2015), İslam Coğrafyası (Ahsenü’t-Takâsîm), (Çev. D. Ahsen Batur), İstanbul, Selenge Yayınları. el-Ömerî, Şihabeddin b. Fazlullah (2014), Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım Mesâliku’l Ebsâr, İstanbul, Selenge Yayınları. Esin, E. (1997), Türkistan Seyahatnamesi, Ankara, TTK. Étıenne De La Vaıssıère (2005), Sogdian Traders, (Çev. James Ward), Leiden-Boston, Brill. Fedorov Michael, (2000), “The Khwarazmahahs of the Banū ʿIrāq (Fourth/Tenth Century)”, Iran, Sayı: 38, Taylor & Francis, Ltd., 71-75. Felix, J. (1923), "Hekataios von Milet (Testimonia)" Edt: Felix Jacoby, Berlin, Die Fragmente der Griechischen Historiker Part I-III. G. Le Strange (1873), The Lands of The Eastern Caliphate (Mesopotamia, Persia, and Central Aisa from the Muslim Conquest to the Time of Timur), Newyork. G. Le Strange (2015), Doğu Hilafetinin Memleketleri (Mezopotamya, İran ve Orta Asya) İslam Fetihlerinden Timur Zamanına Kadar, İstanbul, Yeditepe. Galima, M.- Corayeff M. (2001), Turan’ın Alp Kızları, İstanbul, Şa-To Yayınları. Hândmir, Gıyâs’el-din bin Hemam el-din (1380), Târih-î Habibü’s Siyer Fi Ehbârı Efrâdi Beşer, (Nşr., Celaleddin Hemayî), I, Tahran, İntişârât-ı Hayyâm. Hasanov, H. (1965), Orta Asiya Cay Namleri Tarihiden, Taşkent, Özbekistan SSR Fen Neşriyati. Hasanzâde, İsmail, (1392), Tarihî İran der Ahd-i Hârezmşahiyyan, Tahran, Kitab-ı Parse. Hasanzâde, İsmail. (1390), “Tehlilî İntikâd-i Revayethâyî Fethî Hârez”, Mutâlât-ı Tarihî İslam, (18), Tahran, 9-32 Heravî, C. (1387), “Muluk-î Hârezm (Afrigî) ez Ağaz ta Zuhurî Sâmaniyan”, Feslnameyî Pejuheşnameyî Tarih, (10), Becneverd. Herodotos (1973), Heredot Tarihi, (Çev. Müntekim Ökmen), Haz. Azra Erhat, İstanbul, Remzi Kitabevi. Heyd, W. (1975), Yakın Doğu Ticaret Tarihi, (Çev. Enver Ziya Karal), Ankara, TTK. Husrevbeygî, H. (1386), “Coğrafyay-ı Tarih-i Hârezm” Pejuheşhay-i Tarih-i İran ve İslam, (1) sonbahar ve kış. İbn Â’sâm el-Kûfî (1411), Ebû Muhammed Ahmed, el-Fûtuh, thk. Alî Şirî, VII, Beyrut, Dâr el-ezvâ’î. İbn Battûta, Abû Abdullâh Muhammed Tancî (2010), İbn Battûta Seyahatnâmesi, (Çev. A. Sait Aykut), I, İstanbul, YKY. İbn Fazlan (1995), Seyahatnâme, (Çev. Ramazan Şeşen), İstanbul, Bedir Yayınları. İbn Haldun, Abdurrahman bin Muhammed (1363), Tarihî İbn Haldun, trc. Abdul Muhammed Ayetî, II, Tahran, Müesseseyî Mutâlaat-ı ve Tehkikat-ı Ferhengî. İbn Havkal, Muhammed bin Havkal el-Nesibi (1938), Suret’ül Arz, II, Beyrut, Dâr-ı Sâdr. İbn Hurdadbih (1889), el-Mesaliki vel- Memalik, Beyrut, Dâr-ı Sâdr. Kafesoğlu, İ. (2000), Hârezmşâhlar Devleti Tarihi (485-618/1092-1221), Ankara, TTK. Kiepert, H. (1878), Lehrbuch Der Alten Geographie, Berlin, Verlag Von Dietrich Reimer. Kitapçı, Z. (2005), Azerbaycan-Harzem ve Türk Oğuz Boyları Arasında İslamiyet, Konya, Yedikubbe Yayınları. Kurat, A. N. (1948), “Kuteybe Bin Müslim’in Hârezm ve Semerkand’ı Zaptı”, Ankara Üniversitesi, DTSCFD, VI(5), Ankara. Mustevfî, H. (1919), Nuzhat-al-Qulub, (Çev. Guy Le Strange), London, E.J. Brill. Nazim, M. (1931), The Life and Times of Sultan Mahmud of Ghazna, London. Ortaçağ Müslüman Coğrafyacılarından Seçmeler Türklerin Yaşadığı ve Türklere Komşu Olan Bölgeler (2013), (Çev. Yusuf Ziya Yörükân), haz. Mehmet Şeker-Ali Ertuğrul-Süleyman Özkaya-Tahsin Koçyiğit, İstanbul, Ötüken Yayınları. Ögel, B. (1984), İslamiyet’ten Önce Türk Kültür Tarihi (Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre), Ankara, TTK. Özdal, Ahmet N. (2016), Ortaçağ Ekonomisi ve Müslüman Tüccarlar, İstanbul, Selenge Yayınları. Sina, A. (2009), “İlkçağ Tarih Yazımının Batı Anadolulu Öncüleri: III-Miletoslu Hekataios”, AÜDTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, 28(45), Ankara, 155-156. Sîstânî, F.(1321), “Feth-i Hârezm”, Aryânâ, (2), 50-53. Taberî, Ebû Câfer Muhammed bin Cerir’üt (tsz), Tarih-i Taberî, trc. M. Faruk Gürtunca, İstanbul, Sağlam Yayınları. Terenojkin, A. (1940), “Arheologicheskie Razvetki v Horezme”, Sovetskaia Arheologia, (VI), Moskova, 171-175. Togan, Z.V. (1947), Türk İli Türkistan ve Yakın Tarihi, İstanbul. Togan, Z.V. (1951), Horezm Kültür Vesikaları (Horezmce Tercümeli Muqaddimat al-Adab), İstanbul. Togan, Z.V. (1981), Umumî Türk Tarihi’ne Giriş, İstanbul, Enderun Kitabevi. Togan, Z.V. (1997), “Hârizm”, İA, 5/1, MEB. Togan, Z.V. Horezm Kültür Vesikaları (Horezmce Tercümeli Muqaddimat al-Adab), 11. Tolstov, S. P. (1964), Kadimgi Hârezm Medeniyetini İzleb, SSSR Fenler Akademiyasi, Taşkent, Özbekistan SSR Fen Neşriyati. Üçok, B. (1968), İslam Tarihi Emeviler – Abbasiler, Ankara, Sevinç Matbaası. Vásáry, István (2007), Eski İç Asya’nın Tarihi, (Çev. İsmail Doğan), İstanbul, Ötüken Yayınları. Yakubî, Ahmed bin Ebi Yakub (1422), el-Buldan (el-Yakubî), Beyrut, Darû’l-Kitab el-İlmiye. Yakubî, Ahmed bin Ebi Yakub (1343), el-Buldan, trc. Muhammed İbrahim Ayeti, Tahran, İntişarat-ı Bünga. Yâkut Hemevî (1995), Mûc’em el-Bûldan, Dar-ı sâdr, II, Beyrut, Dâr-ı sâdr