Osmanlı Belgeleri Işığında Tökeli İmre’nin Osmanlı Himayesindeki Mücadelesi ve Osmanlı Devletinden Sağlanan Parasal Yardımlar

Yıl 2018, Sayı: 62, 345 - 374, 31.05.2018

Ali İrfan Kaya

https://doi.org/10.14222/Turkiyat3869

Öz

Kanunî Sultan Süleyman’ın Mohaç Meydan Muharebesi’ni (1526) kazandıktan sonra Macar topraklarının büyük bir kısmını fethetmiştir. Bu gelişmenin bir neticesi olarak Osmanlı Devleti Avusturya Krallığı ile sınırdaş olmuştur. Fethin gerçekleştiği yıllarda Avrupa’da ortaya çıkan “Reform” hareketlerinden nasibini alan Macarların büyük bir kısmı ilerleyen yıllarda Protestanlığı tercih etmiştir. Koyu bir Katolik olan Avusturya Krallığı’nın elinde kalan topraklarda yaşayan Macarlara uyguladığı mezhep baskılarından dolayı ortaya çıkan isyanlar XVII. yüzyılın sonlarına doğru giderek şiddetlenmiştir. Aynı yıllarda önde gelen isyancı Macar liderlerin yardım talepleri Osmanlı Devleti tarafından geri çevrilse de, 1670’lerin başlarında Asi Macarların lideri olan Tökeli İmre’nin girişimleri sonuç vermiştir. Aktif bir siyaset takip eden Tökeli İmre, gereken desteği 1683’te Vezir-i Azam Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’dan almayı başarmıştır. Asi Macarlara yardım etme üzerinden batı siyasetini yürütmek isteyen Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın amacı ise Avusturya’nın merkezi olan Viyana’yı almak ve Orta Macar topraklarını Osmanlı Devleti’ne tabi kılmaktı. Bu amaçla 1683’te Viyana kuşatılsa da beklenmedik bir şekilde bozgun yaşanmış, yaşanan süreçte on altı yıl boyunca Avusturya ile siyasî ve askerî mücadele içine girilmiştir. Tökeli İmre, verdiği mücadelesinde ilk önce Orta Macar Kralı, sonrasında Erdel Prensi olmak arzusuyla ömrünün sonuna kadar Osmanlı saflarında yer almıştır. Ancak bütün mal varlığını kaybetmiş olması nedeniyle Osmanlı Devleti’nin kendisine sağladığı siyasî ve askerî desteğin yanı sıra para desteğine de ihtiyaç duymuştur. Dolayısıyla yapılan bu çalışmada ağırlıklı olarak Osmanlı kaynaklarından istifade edilerek Tökeli İmre’nin Osmanlı Devleti himayesindeki faaliyetleri anlatılırken, Osmanlı malî kayıtlarından elde edilen bulguların ışığında kendisi için sağlanmış olan maddî desteğin boyutları ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tökeli İmre, Osmanlı Himayesi

In The Light of Ottoman Documents, The Battle of Tökeli İmre Under the Ottoman Protection and The Financial Supports Given by Ottoman State

Öz

After Suleiman the Magnificent won Battle of Mohács (1526), he conquered most of the Hungarian land and that way Ottoman Empire and Austrian Empire became bordering. Most of the Hungarians, who have their share on “Reform” movements which are occurred in Europe in the years that the conquest was happened, preferred Protestantism in the following years. The riots, which are occurring due to Austrian Empire’s, which is very Catholic, pressure of sectarian to the Hungarians who are living in the Empire’s lands, have been intensified gradually in the late 17th century. In the same years, even if the help requests of leading rebel Hungarian leaders were turned by Ottoman Empire, in the beginning of 1670s, Tökeli İmre’s, who is the leader of Rebellious Hungarians, initiatives showed result. Tökeli İmre, who follows an active politics, achieved to get the needed support from Grand Vizier Merzifonlu Kara Mustafa Pasha on 1683. And the aim of Merzifonlu Kara Mustafa Pasha, who wanted to carry out west politics on helping Rebellious Hungarians, was to get Vienna, which is the center of Austria, and include Middle Hungarian land to Ottoman Empire. With this aim, even though Vienna was girded on 1683, there was an unexpected rout, and in the following process Ottoman Empire was contend for political and military with Austria for sixteen years. Tökeli İmre was on Ottomans’ side for the rest of his life with the wish of first becoming Middle Hungary King and then Ardeal Prince in his battle. However, because he lost all of his wealth, he also needed the financial support of Ottoman Empire alongside the political and military support. Therefore in this study, while Tökeli İmre’s activities were being told generally with the help of Ottoman sources, when he was under Ottoman Empire’s patronage, it is also tried to reveal the size of financial support, which is provided to him, in the light of obtained findings from Ottoman financial records.

Anahtar Kelimeler

Tökeli İmre, Ottoman Patronage

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Ali Emiri Divan-ı Hümayun Kalemi (A.DVN), 1099-187/63. Ali Emiri Sultan Ahmed II (AE.SAMD.II), 011/1193. Ali Emiri Sultan Ahmed II (AE.SAMD.II), 16/01799. Ali Emiri Sultan Ahmed II (AE.SAMD.II), 6/514. Ali Emiri Sultan Mustafa II (AE.SMST.II), 016/01592. Ali Emiri Sultan Mustafa II (AE.SMST.II), 062/06522. Ali Emiri Sultan Mustafa II (AE.SMST.II), 082/8733. Ali Emiri Sultan Süleyman II (AE.SSÜL.II), 2618. Ali Emiri Sultan Süleyman II (AE.SSÜL.II), 2667 Ali Emiri Sultan Süleyman II (AE.SSÜL.II), 2672. Cevdet Hariciye (C.HR), 150/7481. Cevdet Hariciye (C.HR), 5731/1099. Bab-ı Defteri Defterleri (D.BŞM.d), 00804. İbnü’l Emin Dahiliye (İE.DH) 00007/727. İbnü’l Emin Hariciye (İE.HR), 04/393. İbnü’l Emin Hariciye (İE.HR), 05/491. İbnü’l Emin Hariciye (İE.HR), 05/524. İbnü’l Emin Hariciye (İE.HR), 273. İbnü’l Emin Hariciye (İE.HR), 3/285. İbnü’l Emin Hariciye (İE.HR), 329. İbnü’l Emin Hariciye (İE.HR), 335. İbnü’l Emin Hariciye (İE.HR), 470. İbnü’l Emin Hariciye (İE.HR), 5/509. İbnü’l Emin Hariciye (İE.HR), 678. İbnü’l Emin Maliye (İE.ML), 34/3264. Maliyeden Müdevver Defterleri (MAD), 10142. Mühimme Defterleri (MD), 98. Mühimme Defterleri (MD), 102. Mühimme Defterleri (MD), 104. Mühimme Defterleri (MD), 105. Mühimme Defterleri (MD), 110. Mühimme Defterleri (MD), 113. 99 Numaralı Mühimme Defteri 1-90 (Haz. Reşat Çelik), (2015). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bitlis: Sosyal Bilimler Enstitüsü. 103 Numaralı Mühimme Defteri (Haz. İlhan Gök- Ersin Kırca), (2016). İstanbul: Çamlıca Yayınları. 101 No’lu Mühimme Defteri’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi (Haz. Tuba Meryem Karacan), (2010). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Antalya: Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 1101\1102 (1690\1691) Tarihli 100 Numaralı Mühimme Defteri, (Haz. Muzaffer Fehmi Şakar), (2007). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. Topkapı Sarayı Müzesi Kataloğu Abdullah bin İbrahim Üsküdarî, Vâkı’ât-ı Rûzmerre, Vâkı’ât-ı Sefer-i Sultan Süleyman-ı Sânî, TSMK, 1223.
• Müellif Eserleri Defterdar Sarı Mehmed Paşa-Zübde-i Vekayiat (Haz. Abdülkadir Özcan), (1995). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa Zeyl-i Fezleke (Haz. Nazire Karaçay Türkal), (2012). Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. Silâhdar Fındıklılı Mehmed Ağa, Nusretnâme (Haz. Mehmet Topal), (2001). Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Telif Eserler Altınay, Ahmet Refik. (1932). Türk Hizmetinde Kral Tököli İmre (1683-1705), İstanbul: Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi. Baştav, Şerif. (2005). Makaleler, (Haz. E. Semih Yalçın; Emine Erdoğan), C.3, Ankara: Berikan Yayınevi. Bilge, Sadık Müfit. (2010). Osmanlı’nın Macaristanı, İstanbul: Kitabevi Yayınları. Çolak, Songül. (2007). Viyana’da Osmanlı Diplomasisi (Zülfikâr Paşa’nın Mükâleme Takrîri) 1688-1692, İstanbul: Yeditepe Yayınları. Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. (2016). Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı’dan Günümüze Türk-Macar İlişkileri, İstanbul. Eckhart, F. (2010). Macaristan Tarihi, (Çev. İbrahim Kafesoğlu), Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları. Kaya, Ali İrfan. (2015). II. Süleyman’ın Hükümdarlığı ve Osmanlı Devleti, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Kreutel, Richard F. (2005). (Çev. Esat Nermi Erendor). Ahmet Ağa’nın Viyana Kuşatması Günlüğü, İstanbul: Epsilon Yayıncılık. Kumrular, Özlem. (2011). Yeni Belgeler Işığında Osmanlı-Habsburg Düellosu, İstanbul: Kitap Yayınevi. Lányi Károly. (1846). Magyar Nemzet Történetei Képekkel an Tökölyi, Posonyban. Stoye, John. (2003). Viyana Kuşatması, (Çev. Derin Türkömer), İstanbul: Doğan Kitap. Tabakoğlu, Ahmet. (1985). Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, İstanbul: Dergâh Yayınları. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. (1995). Osmanlı Tarihi, C. 3/1, Ankara: TTK Yayınları. Zinkeisen, Johann Wilhelm. (2011). Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, çev. Nilüfer Epçeli, C. 5, İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Makaleler Bulut, Rukiye. (1967). ”Tököli Emre’nin Elyazısı İle İki Belge”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı:2, 29-32. Çapraz, Hüseyin Şevket Çağatay. (2010). “İmre Thököly Gözüyle Osmanlı İmparatorluğu’nun 1694 Petrovaradin Kuşatması”, Akademik Bakış, C. 3, Sayı:6, 123-176. Çapraz, Hüseyin Şevket Çağatay. (2016). “İmre Thököly’nin Kâtibi Yanoş Komáromı’nin Günlüklerinde Osmanlılar”, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı:1, 171-201. Çapraz, Hüseyin Şevket Çağatay. (2017). “Orta Macar Krallığı’ndan İzmit’e İmre Thököly”, Uluslararası Gazi Akçakoca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu, 563-575. Çolak, Songül. (Aralık-2007). “Osmanlı Devleti İle Avusturya ve Müttefikleri Arasındaki Barış Müzakerelerinde (1689) Hollanda’nın Arabuluculuk Girişimleri”, Belleten, Sayı: 262, 939-966. Gökbilgin, M. Tayyib. (1976). “Thököly İmre ve Osmanlı-Avusturya İlişkilerindeki Rolü (1670-1682)”, Türk-Macar Kültür Münasebetleri Işığı Altında II. Rákóczi Ferenc ve Macar Mültecileri Sempozyumu, 180-210. İlgürel, Mücteba. (1989). “Ahmed II”, DİA, C. 2, 33-34. Özcan, Abdülkadir. (1988). “Abdurrahman Abdi Paşa”, DİA, C. 1, 156. Özcan, Abdülkadir. (2004). “Merzifonlu Kara Mustafa Paşa”, DİA, C. 29, 246-249. Pamuk, Şevket. (2002). “Kuruş”, DİA C. 26, 458-459. Papp, Sandor. (2012). “Tököli İmre”, DİA C. 41, 277-278